Мындан алда, тукъумну тамадасы Хачирланы Хусейни джашы Магомет къураб, талай адам Къыбыла Тегейде айланыб келгендиле. Тышына чыкъгъанла къайтсала, мындагъыла сагъайырча кёб сейир хапар айтадыла. Ол умутда, Магометге тюбеб, интервью алдым.
- Мен билиб Къыбыла Тегейде бизден делегация болмагъанды. Сиз не чурум бла, не иш бла бардыгъыз?
- Делегация деб айтырча тюлдю, биз эт адамларыбыз бла танышыргъа баргъан эдик. Хачирлары Къабарты-Малкъарда, Шимал Тегейде, башха регионлада джашайдыла. Ала бла байламлылыкъ тутабыз. Къыбыла Тегейде ахлуларыбызны хапарларын эшитгенден озуб, бизден баргъан, аладан келген да болмагъанды. Эки Тегейде Хачирлары бир-бирлери бла шохлукъ джюрютгенлерин биле эдик. Мында тукъумгъа башчылыкъ этгенлеге телефон бла сёлешдим. Ала нёгер да, джол уста да боллукъларын билдирдиле.
- Ненча адам бардыгъыз?
- «Газель» бла бир джаш кетдик. Бесланда сакълаб тура эдиле. Алайда кече къалдырыргъа, солутургъа изледиле, ары бир джетейик, деб унамадыкъ. Сыйлы къонакълагъача, тепси къурадыла, аладан бизге алтаулан къошулду. Эки Тегейни чеклери бирдиле. Къайдан келгенибизни, кимле болгъаныбызны, нек баргъаныбызны айтханыкъда, бизни документлерибизге хазна къараб да кюрешмедиле. Цхинвалгъа кирген джолну джанында Владимир Путинни уллу портрети бар эди. Бизни Президентибизге разылыкъ билдирген, бюсюреу сёзле да джазылыб эдиле. Аны къатында ючеулен тюбедиле. Алайда да кече къалырыбызны, солурубузну изледиле. Барлыкъ джерибизге, Хачирланы алгъыннгы эллерине, джетсек дегеникде, биргебизге тебредиле. Черкесскеден ары алтыджюз километрге джууукъ джол къоратыб, тауланы арасында Горит элни къыйырында тохтадыкъ. Туздам бла аллыбызгъа чыкъдыла.
- Уллу элми эди?
- Алгъынлада уллу эл болгъанды. Къуру Хачирладан алтмышдан артыкъ юйдеги джашагъанды. Гюрджю чыгъаргъан къазауатдан сора тёбенирекде эллени, шахарланы табсыныб, алагъа кёче тебрейдиле. Биздеча, десек, келишеди. Алгъыннгы мекямланы хуналары, тюблери, терек бачхала… Анда-мында бир юй кёрюне эди. Аланы экисинде Хачирладан эки къарнаш джашай кёре эдим. Бизни аланы бирине, Муратны арбазына, элтдиле. Тепсиле къураб, къурманлыкъла этиб тура эдиле. Къыркъ адамны санадым. Тамадалыкъ этген да Ленинагорский районну администрациясыны тамадасы Хачирланы Филипп Шотаевич. Бизни тукъумдан болмагъан да талай адам бар эди. Сёз ючюн, республиканы баш прокурору, хоншу эллени тамадалары. Хачир улуну кёб болмай этгендиле районнга тамада. Аны биле эдим да, джангы къуллугъу бла тукъумну атындан алгъышладым, мындан элтген саугъабызны да бердим.
- Алай баргъан адамла, тюз танышхан бла къалмай, тукъумну тарихинден да бир джангы джукъ эшитирге, билирге излейдиле…
- Бизде да бар эди ол мурат. Сордукъ. Мында хапарладан башха хазна джукъ айталмадыла. Хапарла уа былайдыла: Асхакъ Темирлан бу джуртлада джашагъанлагъа зарауатлыкъ салгъан кёзюуде Уллу Къарачайда миллетге да джетгенди ол къыйынлыкъ. Адамланы къыргъандыла, къалгъанла джау табмазча ёзенлеге, чегетлеге джанлагъандыла, аллай мадары болгъан тыш джуртлагъа къачханды. Бизни ата-бабаланы асламысы да тышына алай тюшгенди. Артда кеслерини джуртларына къайтханла, ол баргъан джерлеринде тамал салыб къалгъанла да болгъандыла. Бизни къонакъбайла да алайын табсыннганланы туудукъларыдыла.
- Не оноу этиб чачылдыгъыз?
- Эки кюнню турдукъ. Тёгерекге айландырдыла. Эски джуртлары Уллу Къарачайны кёрген, андан терен хапары болгъан джокъ эди аланы арасында. «Сау болугъуз, эки арагъа кёпюр салдыгъыз, узаймай, барыб, ахлуларыбыз бла шагъырей болуб, хар нени кёрюб кетербиз. Сиздегиле да келирле. Дженгил-дженгил тюбеше турайыкъ. Россия бизге ёмюрде да унутулмазлыкъ игилик этгенди. Аны экинчи ата джуртубузгъа санайбыз. Анда джашагъан башха миллетлеге да ол кёзден къарайбыз, - деди районну администрациясыны башчысы Хачир улу, бизни ашыра.
- Тышына баргъан адамла миллетни къалай джашагъанына, культурасына, джамагъат хауасына дегенча, кёб затха эс бёледиле. Байламлылыкъ тутхандан мен джашагъан джуртха, аны халкъына магъана боллугъу бла къаллыгъын да базманнга саладыла. Ол халда къарасакъ, не айтыргъа боллукъса?
- Республика кёб болмай къуралгъаны, къазауатны да сынагъаны себебли аякъ тиреген болмаз, деб тура эдик да, къысха заманны ичинде иги тюрлениулени, баш эркинлик табхан миллет джашауну къайсы санагъатында да тирилик кёргюзюб ишлегенин кёргеникде, къууандыкъ. Кърал, джамагъат хауа джетишимлеге кёллендиргени таныла эди. Бизге тюбегенлени, бизни бла олтургъанланы арасында оноучула, малчыла, ишчиле, башха санагъатладан адамла да бар эдиле. Кёб сорууубузгъа деменгили джууабла бердиле. Ата-бабаларыбыз шохлукъ джюрютюб тургъанларына юлгюле келтире, эндиги тёлюле да бир-бирлерин алача тутаргъа кереклилерин чертдиле. Шохлукъ джашауну тамалы болгъанын биз да бегитдик.
Эки-юч кюнню ичинде кёб джерге айланырча, къарарча, оноулашырча мадарыбыз болмады. Тюзю, биз кесибизге аллай борч да салмагъан эдик. Мындан ары барлыкъла, келликле этерле ол ишни. Биз ангылагъан а экономика, культура, илму, сатыу-алыу джаны бла байламлылыкъ джарашса, аны Къарачай-Черкесиягъа, Къыбыла Тегейге да уллу магъанасы боллукъду.
АППАЛАНЫ Билял.