«Хызенле ёлгеннге сууаб тюлдюле, аланы джюрютгенлеге гюнахдыла», - деб джазаса, дин къарнашым Абайханланы Назир «Къарачай» газетни 70-чи номеринде чыкъгъан «Мен кимге осият этейим?» деген статьянгда. Бек тюзге санаб, бу сёзлени тюблерине, бир огъай, талай кере къол салама. Бу сени ючюнчю сорууунга джууабымды. Мындан ары уа сен сорууларынгы тизгенча, кесими оюмума кёре джууабларымы мен да алай тизейим.
Биринчи сорууунгда, хар элде ёлюкню джуууучу адамла болсала дурус эди, дейсе да, анга таукел джууаб бералмайма. Амма, аллай адамла болсала, мени да джокъду огъайым. Ол джумушну баджарлыкъла хар бир элде да табылыб барырламы? Къайдам…
Сорууунгда мен онгсунмагъан бу джазгъанынгды: «Юйдегиде эки джаш бардыла. Кёзюу джетген кюнде ол эки джаш мени джууарыкъларын излемейме. Джаным кетсе да, санларым аладан тартынныкъдыла. Ала да, бек тартына тургъанлай, амалсыздан этерикдиле ол ишни». Былайда джангыласа, дерикме мени сартын. Сеннге да, джашларынга да Аллах насыб, узакъ ёмюр берсин, керек кюн аланы бири джууар, бири суу къуяр, алай бола келгенди. Мен атамы юсюнде ол джумушну кесим тындыргъан эдим да, энтда алай этгениме разы болуб турама. Юй бийченге осият этерикме, дегенинг чыртда келишмейди. Миллетде джюрюмеген адетге хар бирибиз башха затла къоша барсакъ, артда къалай боллугъуну сагъышын этерге тыйыншлыды.
Экинчи сорууунг афендиле бла байламлыды. Анда: «Ёлюнг болса, джерге ашыкъ, къызынг болса, эрге ашыкъ», - деген нарт сёзню да эсинге тюшюресе. Бизни акъыллы ата-бабаларыбыз ёмюрлени узагъына сынаб, кёрюб, эсеблеб къурагъандыла аланы. «Бу айтымланы тамалында атласагъыз абынмазсыз», - деб, биз тёлюлеге теджегендиле. Афендиле ёлюкню асырыргъа гузаба болгъанларын мен толусу бла джакълайма.
Ючюнчю сорууунга башында къысхача джууаб берген эдим. Энди толуракъ айтыргъа излейме.
Мен сабий болуб, озгъан ёмюрню 50-чи джылларында, атам хариб дууаладан къайтса, джау къагъытха чырмалгъан бишген эт кесекни хурджунундан чыгъарыб, арбазда ойнай тургъан сабийлеге узата эди. Бёлек замандан хурджунундан да, газетге чырмалыб да конфет, пряник, печенье бере тебреди. Дагъыда бир талай джылдан былагъа месси галошла къошулдула да, тиширыула кеслери тикген хызенчикле джюрюй башладыла. Бу затны Пачаханда Сюйдюмхан кёрдю да, эришиб андан маджал этерге излеб, такъыячыкъ къошду. Меккахан муну озаргъа деб, ич кийимле да салды. Дауумхан кесин Меккахандан болумсузгъа санамады да, чын аякъ да, бир пачка рафинад шекер да салды хызеннге. Алай эте келдиле да, энди уллу пакетлеге да кючден сыйынадыла ол салыннганла. Бу затха эркишиле къошулмагъанны орнундадыла. Мен оюм этгенден, биз киши джуртлада азаб чекген кёзюуюбюзде, ауурлукъ тиширыулагъа тюшгени бла оноу да алагъа кёчюб къалады. Ол заманлада биз эркишиле, «джюгенни» бергенибиз бла джашайбыз бюгюн да. Энди бу адет табсызды, аманды десек, ала «ата-бабаладан келгенни этебиз», деб даулашадыла. «Анда сизни не ишигиз барды?!» - деб, къойгъанла да боладыла. Асыры тереннге да кирмей, XX-чы ёмюрню 50-чи-80-чы джылларына къарайыкъ. Алгъын алай болгъан эсе, ол джыллада да джюрюрге керек эди бу адет. Атам келтириучю затланы айтдым. Къазауатны ал джылларында джашагъан къартла бла да сёлешгенме мен. «Аллай джукъ болмагъанды», - дей эдиле.
Дин джаны бла къарасакъ да, ол этилгенни не ёлгеннге, не саугъа бир магъанасы джокъду. Мен эшитгенден, мен билгенден башха муслиман миллетлени биринде да этилмейди бу зат. Айтыла тургъанды да, аламат джашагъанлача этерге тырмашыб, джарлыракъла къалай къыйналгъанларын, борчха-къачха кириб айланнганларын сагъынмайма. Ол халда берилген хызенлени гюнахы болмаса, сууабы боллукъ тюлдю. Тохтатайыкъ бу затны. Бюгюн алай этмесек, келир тёлюле да, «алгъыннгы адетди» деб, азабха къалыб турлукъдула. Аны да эсигизге салама.
Назир, тёртюнчю сорууну имамлагъа джоралайса. «Ёлген кетсе да, къалгъанлагъа ауаз берирге, тюшюнюрча этерге, джаш тёлюге акъыл юретирге керекди», - деб тюз айтаса. Алгъаракълада «Тёре» деб джамагъат къуралыш бар эди да, мен аны иши бла айланнганланы бири эдим. Биз кесибизге салгъан борчланы бири ауушхан адамыбызны юсюнде шериятны излемлерин толу сакълатыу эди. Айтыб, ангылатыб кюрешдик адамлагъа. Сёзюбюзге къарагъанла, къарамагъанла да болдула. Андан бери озгъан иги кесек заманны ичинде, тёлюле аны тюрлендириб бошаргъа джетдиргендиле. Адамларыбызны кёбюсю, терс сокъмакъгъа тюшгенлерин ангыламай, тюз барабыз, деб турадыла мени оюмума кёре. Бу джангылычны эсгериб, сыйлы афендилерибизни бир къаууму, хауаны болумуна да къарамай, кертиси бла да фатауа берирге къызыб къаладыла. Сууукъда неда иссиде къабырлада бардырылгъан ол фатауаладан джыйылгъанла кёб хайыр аладыла, деб мен да айталмайма. Алай а афендиле не этсинле, миллетибизге сингиб бошагъан къарангылыкъны чачалмай кюрешедиле.
Он-онбеш джылны мындан алда, «динибиз бла байламлы бир газет чыгъарыр мадар болса, биз да болушур эдик», деб, къагъыт джазыб, дин башчылагъа берген эдик. Хар нени анда басмаласакъ, бир себеб болур эди, деб умутубуз алай эди. Ол тилегибиз джууабсыз къалды. Кёб болмай, оноу этерге къолундан келлик, энтда бир афендиге айтдым. «Аллай газет неда аны бир кесекчиги аякъ тюбге тюшерге, андан да озуб, аякъ джолгъа элтирикле да чыгъыб къалыргъа», боллукъдула деди. Тышымдан джукъ айталмадым, ичимден а, «бу ханнга джууаб тюлдю», дей кетдим. Не ючюн десегиз, бир къауум джерледе, сёз ючюн, Дагъыстанда, Башкортостанда, Татарстанда аллай газетле чыгъадыла. Мен билген бла Шимал Тегейде 15-16 минг дюгерли джашайды. Аланы да барды динибизни юсюнден кеслерини газетлери. Ала барысы да бизден ангысыздыла, билимсиздиле, оюмсуздула, деб айталлыкъ тюлме. Быллай затланы барыны да юсюнден сёлеширге, бир оноугъа келсек, хар нени анга кёре къураргъа керекди.
Экинчи сорууунг афендиле бла байламлыды. Анда: «Ёлюнг болса, джерге ашыкъ, къызынг болса, эрге ашыкъ», - деген нарт сёзню да эсинге тюшюресе. Бизни акъыллы ата-бабаларыбыз ёмюрлени узагъына сынаб, кёрюб, эсеблеб къурагъандыла аланы. «Бу айтымланы тамалында атласагъыз абынмазсыз», - деб, биз тёлюлеге теджегендиле. Афендиле ёлюкню асырыргъа гузаба болгъанларын мен толусу бла джакълайма.
Ючюнчю сорууунга башында къысхача джууаб берген эдим. Энди толуракъ айтыргъа излейме.
Мен сабий болуб, озгъан ёмюрню 50-чи джылларында, атам хариб дууаладан къайтса, джау къагъытха чырмалгъан бишген эт кесекни хурджунундан чыгъарыб, арбазда ойнай тургъан сабийлеге узата эди. Бёлек замандан хурджунундан да, газетге чырмалыб да конфет, пряник, печенье бере тебреди. Дагъыда бир талай джылдан былагъа месси галошла къошулдула да, тиширыула кеслери тикген хызенчикле джюрюй башладыла. Бу затны Пачаханда Сюйдюмхан кёрдю да, эришиб андан маджал этерге излеб, такъыячыкъ къошду. Меккахан муну озаргъа деб, ич кийимле да салды. Дауумхан кесин Меккахандан болумсузгъа санамады да, чын аякъ да, бир пачка рафинад шекер да салды хызеннге. Алай эте келдиле да, энди уллу пакетлеге да кючден сыйынадыла ол салыннганла. Бу затха эркишиле къошулмагъанны орнундадыла. Мен оюм этгенден, биз киши джуртлада азаб чекген кёзюуюбюзде, ауурлукъ тиширыулагъа тюшгени бла оноу да алагъа кёчюб къалады. Ол заманлада биз эркишиле, «джюгенни» бергенибиз бла джашайбыз бюгюн да. Энди бу адет табсызды, аманды десек, ала «ата-бабаладан келгенни этебиз», деб даулашадыла. «Анда сизни не ишигиз барды?!» - деб, къойгъанла да боладыла. Асыры тереннге да кирмей, XX-чы ёмюрню 50-чи-80-чы джылларына къарайыкъ. Алгъын алай болгъан эсе, ол джыллада да джюрюрге керек эди бу адет. Атам келтириучю затланы айтдым. Къазауатны ал джылларында джашагъан къартла бла да сёлешгенме мен. «Аллай джукъ болмагъанды», - дей эдиле.
Дин джаны бла къарасакъ да, ол этилгенни не ёлгеннге, не саугъа бир магъанасы джокъду. Мен эшитгенден, мен билгенден башха муслиман миллетлени биринде да этилмейди бу зат. Айтыла тургъанды да, аламат джашагъанлача этерге тырмашыб, джарлыракъла къалай къыйналгъанларын, борчха-къачха кириб айланнганларын сагъынмайма. Ол халда берилген хызенлени гюнахы болмаса, сууабы боллукъ тюлдю. Тохтатайыкъ бу затны. Бюгюн алай этмесек, келир тёлюле да, «алгъыннгы адетди» деб, азабха къалыб турлукъдула. Аны да эсигизге салама.
Назир, тёртюнчю сорууну имамлагъа джоралайса. «Ёлген кетсе да, къалгъанлагъа ауаз берирге, тюшюнюрча этерге, джаш тёлюге акъыл юретирге керекди», - деб тюз айтаса. Алгъаракълада «Тёре» деб джамагъат къуралыш бар эди да, мен аны иши бла айланнганланы бири эдим. Биз кесибизге салгъан борчланы бири ауушхан адамыбызны юсюнде шериятны излемлерин толу сакълатыу эди. Айтыб, ангылатыб кюрешдик адамлагъа. Сёзюбюзге къарагъанла, къарамагъанла да болдула. Андан бери озгъан иги кесек заманны ичинде, тёлюле аны тюрлендириб бошаргъа джетдиргендиле. Адамларыбызны кёбюсю, терс сокъмакъгъа тюшгенлерин ангыламай, тюз барабыз, деб турадыла мени оюмума кёре. Бу джангылычны эсгериб, сыйлы афендилерибизни бир къаууму, хауаны болумуна да къарамай, кертиси бла да фатауа берирге къызыб къаладыла. Сууукъда неда иссиде къабырлада бардырылгъан ол фатауаладан джыйылгъанла кёб хайыр аладыла, деб мен да айталмайма. Алай а афендиле не этсинле, миллетибизге сингиб бошагъан къарангылыкъны чачалмай кюрешедиле.
Он-онбеш джылны мындан алда, «динибиз бла байламлы бир газет чыгъарыр мадар болса, биз да болушур эдик», деб, къагъыт джазыб, дин башчылагъа берген эдик. Хар нени анда басмаласакъ, бир себеб болур эди, деб умутубуз алай эди. Ол тилегибиз джууабсыз къалды. Кёб болмай, оноу этерге къолундан келлик, энтда бир афендиге айтдым. «Аллай газет неда аны бир кесекчиги аякъ тюбге тюшерге, андан да озуб, аякъ джолгъа элтирикле да чыгъыб къалыргъа», боллукъдула деди. Тышымдан джукъ айталмадым, ичимден а, «бу ханнга джууаб тюлдю», дей кетдим. Не ючюн десегиз, бир къауум джерледе, сёз ючюн, Дагъыстанда, Башкортостанда, Татарстанда аллай газетле чыгъадыла. Мен билген бла Шимал Тегейде 15-16 минг дюгерли джашайды. Аланы да барды динибизни юсюнден кеслерини газетлери. Ала барысы да бизден ангысыздыла, билимсиздиле, оюмсуздула, деб айталлыкъ тюлме. Быллай затланы барыны да юсюнден сёлеширге, бир оноугъа келсек, хар нени анга кёре къураргъа керекди.
ШИДАКЪЛАНЫ Ибрахим хаджи, Эресей Федерацияны махтаулу врачы.
{jcomments}
