Кюнден кюннге джангы технологияла чыгъыб, регистрация, налог тёлеу дегенча джумуш этиу электрон тюрлюсюне бурула барады. Электрон, Интернет мадарланы игилиги - джамагъат заманын ол ишлеге аз къоратады. Алгъын адамла джолоучу болуб, энчи тюбешиб, талай кюнлерин ашырыб тындыргъан ишлерин электрон технологияланы кючю бла кеслерине таб заманда, ары-бери барыб айланмай баджарадыла. Интернетде онлайн джорукъ бла сатыу-алыу да этедиле. Алай а ашхылыкъгъа къуралгъан бу джангы технологияланы аман иннетлери болгъан адамла аны осал ишлеге да бурадыла. Джутлукъ сюрген аманлыкъчыла гуду ишлеринде хайырландырадыла. Алай бла арт кёзюуде, тинтиуле кёргюзгенден, кибер аманлыкъ ишлени саны кёбее баргъаны ачыкъланнгады. Адамланы кёбюсю алкъын аны бла байламлы проблемалагъа, кеслерини банк карталарын сакъларгъа хазыр тюлдюле.

Аны амалтын джамагъат, мобиль эмда Интернетде алдаучуланы хыйла аманлыкъ ишлерин тыяр мадарла бармыдыла деб, кёб тюрлю соруу бередиле. Алагъа джууаб бере, КъЧР-ни Ич ишлерини Тинтиу управлениесини тамада следователи, юстицияны майору Мамаланы Къазийни джашы Ибрагим «Къарачай» газетни корреспонденти Семенланы Аминат бла этген ушагъында былай айтады.

– Банк картала чыкъгъанлы гудуну энтда бир тюрлюсю чыкъгъанды. Энди «хыйла тонау» аманлыкъ иш джайылгъандан джайлыб барады. Артыкъсыз да, «Мобильный банк», «Банк-онлайн» эмда была кибик мадарла къуралгъанлы банк карталадан ачха тонау криминал халгъа джетгенди дерчады. Бюгюнлюкде аллай хыйлалыкъ ишле бютеу Эресейде, аны ичинде бизни республикада да энчи аманлыкъ шарт болуб къалгъанча кёрюнеди. Аны амалтын КъЧР-ни Ич ишлерини Тинтиу управлениесини баш ишлерини бири ол аманлыкъны джолун кесиудю. Ол иш бла тинтиу управлениени къуллукъчулары бирлешиб кюрешедиле.

- Хыйлачыла аманлыкъ ишлерин къалай бардырадыла?

– Джамагъатны кёбюсю, джашауну излемине кёре джангы технологиялагъа кёчгенли, «Мобильный банк» бла хайырланнган тёлеу карталарында ачхаларын хыйлачы гудучуладан сакъларгъа керек боладыла. Хыйлачыла аманлыкъ ишлеринде тюз эмда мобиль телефонланы хайырландырадыла.

Ала адамлагъа, «сизни джашыгъыз авариягъа тюшгенди…», «атам неда анам, мени джарсыуум барды….», «банкдан билдиребиз (неда социал организацияладан) билдиребиз…» деб ачха излеб къонгурау атадыла. Дагъыда сотовый телефон бла алдауукъ хапарла бла СМС-ле иедиле. Сёз ючюн, кёб адамгъа «анам, бу номерге ачхачыкъ бир сал, юйге джыйылсам хапарымы айтырма…», «банк картагъыз бла хайырланыргъа мадарыгъыз джокъду. Толу хапар бу телефон бла билирге боллукъсуз…», «счётугъуздан 5000 минг сом аллыннганды. Аны юсюнден бу телефоннга къонгурау атыб толу хапар билирге мадарыгъыз барды…» дегенча СМС алыб, ала айтханны этиб, ачхаларын кеслери гудучулагъа ашырадыла.

Арт кёзюуде бек джайылгъан «хыйла гудучулукъ» мобиль телефонну эмда Интернетде (Аvito сайтда) салыннган билдириулени хайырландырыб этиледиле. Аманлыкъчы адамны билдириуде джазгъан телефон номери банк картасы бла байламлы болгъанын эмда картасыны номерин билирге мадар табады.

Сёзден, «мен Авитода дачабызны ортакъгъа беребиз деген объявлениегизни юсю бла сёлеше эдим. Меннге сиз теджеген зат келишеди. Банк картагъызны номери бла кодун ашырсагъыз ачхагъызны иер эдим», деб узакъдан келтириб ариу сёлешедиле. Башхала уа, «мен Авитода сатхан затыгъызны джаратдым, терк огъуна ачхагъызны джиберирем. Банк картагъыз мобильный банк бла байламлымыды? Тюл эсе джууукъда банкоматха барыгъыз, аны бла мындан ары ишлей турурча юретейим, болушайым …» деб джан аурутханча этиб, алдаб, картаны иесинден сора киши билирге эркинлиги болмагъан затладан хапарлы болады. Аллай кёзюуде аманлыкъчы адамны телефонуна келген кодланы билиб къояргъа мадар табады. Аны барын айтханым, былагъа ушаш билдириуле келселе ызына джазаргъа, къонгурау атыб хапар билирге керек тюлдю. Аманлыкъчыла аны сакълаб турадыла. Бу аманлыкъ иш бла кюрешгенле психология мадарланы иги биледиле, аны бла адамны акъылын терсине ийиб, андан бютеу керекли информацияны аладыла. Алай  бла адам кеси да эслемей, хыйлачыгъа банк картасы бла байламлы бютеу хапарын билдириб къояргъа боллукъду. Аны амалтын къонгурау атхан тюз, ариу сёлешсе да, аны сёзюне бираз да ажымлы болсагъыз ушагъыгъызны тыйыб къояргъа керекди. Башында сагъыннганыбызча хыйла ишле Интернетде да тюбейдиле. Аманлыкъчыла джууукъ адамыны атындан болушлукъ излеб социал сетледе адамларына, танышларына джазадыла. Быллай затха тюртюлген адам, ачханы джиберирни аллы бла джашына (билдириу кимден келген эсе анга) сёлешиб, хапар билирге керекди. Дагъыда ачыкъдан банк картаны номерини кодун излеген адам болса ол, бир ишексиз, аманлыкъчы болгъанын толу билигиз. Банк кеси огъуна клиентини телефон бла картасыны номерин, тукъумун, атын соруб билирге эркинлиги джокъду. Банкдан къонгурау этебиз деб пин-кодугъузну излеселе уа ол, бир да сагъыш этмей, полициягъа билдирирге керексиз.

Хыйлачы аманлыкъчыла кёбюсюне джылы келген адамлагъа къыйынлыкъ саладыла. Аны ючюн джылы келген адамыгъыз, джууукъларыгъыз, хоншугъуз бар эсе жуликлени эмда ала хайырландыргъан джолланы юсюнден хапар айтыгъыз деб тилекчиме. Аманлыкъчыгъа банк картагъызны юсюнден хапар билдириб къойсагъыз, картагъызда джазылыб тургъан телефон номер бла сёлешиб, карточкагъызны «блокировать» этигиз. Хыйлалыкъ бла жулик карточкагъыздан ачхагъызны урлады эсе, ол кюн огъуна банкгъа барыб, ачхагъызны ызына карточкагъа къайтарыр ючюн къагъыт джазыгъыз. Гудулукъ этилген кюн огъуна къагъыт джазылса банк ачханы ызына къайтарыргъа борчлуду.

Хыйлачыланы аманлыкъ ишлерин тыяр ючюн, Интернетде, социал сетледе мобиль телефонларыгъызны джазмагъыз. Билдириу берсегиз телефонугъуз бла бирге атыгъызны, тукъумугъузну, джашагъан джеригизни билдирмегиз. Мадар табыб «Мобильный банк» бла байламлы болгъан телефон номеригизни бир джерде да джазмагъыз.

– Хыйлачыла Интернетни кючю бла къара ишлерин этедиле дедигиз. Аны юсюнден да толу хапар айтсагъыз. Къалай урлайдыла Интернет бла миллетни ачхасын?

– Асламысына хыйла аманлыкъ ишле бла джарашыб, бегиб тургъан аманлыкъчыла кюрешедиле. Арт кёзюуде Интернетде сатыу-алыу бла шахарда джашагъан тиширыула кёб хайырланадыла. Интернет бла бир затын сатхан адамгъа джалгъан адам, «сизни бла сатыу этерим келеди», деб телефон бла сёлешеди. Башха шахарда джашагъаны себебли затны багъасын онлайн тёлерге излегенин билдиреди. Аны ючюн ол банк картасыны номерин, кимни атына алыннганын, карта бла къайсынчы джылгъа дери хайырланыргъа болгъанын эмда кодун огъуна излейди. Телефонну номерин адамны кесинден билелмесе да, объявлениесинде белгиленнгенни огъуна алыб хайырланады. Жуликлени ишлеринден хапарсыз адам башында айтхан затланы билдирсе, аманлыкъчы Интернетде сатыу-алыу этиб, аны банк картасы бла тёлеб турургъа мадар табады.

Дагъыда Интернет бла сатыу этген адамгъа банкдан аны телефонуна код келген кёзюуде, аманлыкъчы ачханы иерча аны билдиририн излейди. Ма ол кёзюуде аманлыкъчы джарсытхан адамыны телефонуна джалгъаныб аны неда кесини «Мобильный банкы» бла хайырланыб, тёлеу картада къаллай бир ачха бар эсе бютеулей урлаб, кесини счётуна ашырыргъа мадар табады.

– Адам интернет гудучулукъдан сакъланырча мадарла бармыдыла?

– Бу аманлыкъчыладан да барды мадар. Биринчиси сакъ болургъа керекди. Мадары болгъан адам «Банк-онлайн», «Мобильный банк», «Интернет банк» эмда была кибик башха затла бла хайырланыр ючюн энчи мобиль устройство къураргъа керекди. Социал сетлеге неда тюз сёлеширге уа адамны башха телефон номери болса иги эди.

Эки мобиль устройство табалмагъан адам а, банк картасы бла байламлы телефон номерин Интернетде, социал сетледе, сайтлада, объявление берген кёзюуде билдирмезге керекди. Дагъыда лицензиясы болгъан белгили антивирус программаланы сатыб алыб, телефонларына салсала тыйыншлыды.

Банкда карта алырны аллы бла банк бла келишиу къагъыт джарашдырыргъа керекди. Анда тёлеу карта бла иш джюрютюрюк телефонда бир IMEI боллугъун, телефон бла онлайн сатыу этерге мадарны лимитин белгилерге эмда счётда бютеу ачханы бир джолгъа алыргъа, башха адамгъа ашырыргъа мадар бермезча этиб, белгилерге боллукъду.

Алайды да, хар затны эсге алыб, сакъ болуб, иги танымагъан, билмеген адамыгъызгъа ачха иймегиз. Джорукъну бузгъанлагъа, аманлыкъчылагъа кесигизни алдатмагъыз.

– Бек магъаналы хапар айтдыгъыз. Сау болугъуз! Тутхан ишигизден къууаныгъыз!

– Барыбыз да биргелей.