Эресей Федерацияны Ич ишлерини Къарачай-Черкес Республикада министерствосуну министрини орунбасары, полициясыны тамадасы, полковник Боташланы Азрет-Алийни джашы Ансар аз да ишден бошлукъ табхан заманында кесини философия оюмларын къагъытха тюшюрюученди.
Патчахлыкъны заманында, Совет властны кёзюуюнде да белгили айдын абычарланы бир къаууму назмула джазгъанды, бир къаууму сурат салгъанды, бир къаууму макъамла къурагъанды, къысхасыча айтыргъа, Эресейни адабиятына, санатына, маданиятына тыйыншлы юлюшлерин къошхандыла.
Полицияны полковниги Боташланы Ансар да бек ауур, джууаблы кърал ишни кереклисича баджара тургъанлай, халкъыбызны бурундан келген нарт сёзлерине ушаш акъылман айтыуланы джыйыб, джарашдырыб, алагъа да кесини энчи оюмларын къошуб, окъугъан адамланы ойлашдырырча терен магъаналы затланы джазады.
Ансар джазгъан оюмланы, халкъны тин байлыгъын ёсдюрюуде бек керекли, уллу ишге санайбыз. Ол себебден, Боташ улуну «Къарт атамы айтыулары» деген къурамгъа кирген бир къауум оюмун «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейбиз.
ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
«Къарачай» газетни джууаблы секретары, КъЧР-ни махтаулу журналисти.
КЪАРТ АТАМЫ АЙТЫУЛАРЫ
Адам баласы ёсюб джетсе, миллетине, къралына халал къуллукъ этсе, кёб къыйын джашау джолдан ётсе, сынмай, антына толулай къалса, джашауда тыйыншлы орнун алса, ахлуларыны сыйын чыгъарса, ол тюлмюдю керти насыб адамгъа?!
Адам бла саламлашсанг, ауазынг кескин эшитилсин. Къол тутсанг адамны къолун бек да къысма, джумушакъ да тутма. Кесине ышаннган, ийнаннган, базгъан адамча кёрюн. Адамны эсинде биринчи кере кёрюннгенингча къаласа кёб заманнга дери…
Адамгъа игилик этгенинги ашыгъыб айтыучу болма. Къаллай бирни айтмай
тёзелсенг, сыйынг аллай бирге кёб да, уллу да боллукъду.
«Адамла мени ангыламайдыла», - деб къыйналма, кесинг адамланы ангыламай эсенг анга къыйнал.
Адамланы сынаб, сайлаб шохлукъ джюрют. Аман адам бла шохлукъ джюрютген адам кёбчюлюкню кёзюне аман кёрюнеди.
Адамны кёзюне ачыулу да, асыры джумушакъ да къарама. Кесини кючюне базгъан, тюзлюгюне ийнаннган инсанча кёрюнюрге кюреш.
Адамны ышанмакълыгъы не уа ийнанмакълыгъы кёбчюлюкге заран келтирмей эселе, аланы «джукълатсанг», джанынга уллу гюнах аллыкъса.
Айтмаз сёзюнгю не уа бир билген тахсангы адамгъа айтыучу болма. Хар артыкъ айтхан сёзюнг джанынга джау боллукъду.
Айтылгъан бир джалгъан сёзню кесинге джоралаучу болма.
Алтын ауда тойгъан къанатлыдан эсе, кёкде учхан азат къушха кёзюнгю къарат.
Аманлыкъны туудурмасакъ, игилик ёллюк тюл эди.
Ауруб джатхан бла сыйлы къартдан башханы аллына сен тебреген заманда, ол да аллына бир атлам этмесе, андан ары баргъандан магъана боллукъ тюлдю.
Ахырына дери бир адамгъа да ийнанма, алай а ийнанмакълыгъынгы бютеулей тас этиб да къойма. Кимни къалай боллугъун Уллу Аллах Кеси биледи…
«Ач къарным, тынч къулагъым» деб турсанг, ахырында кимге болса да джалчы боллукъса.
Бай болурунг келе эсе, байгъа джалчы болмагъанлай шохлукъ джюрютюрге юрен.
Башынга алтындан тартсала да «кюрен», джыйында бузукъ чыгъармай ишлерге юрен.
Бетингден тюл, ызынгдан сеннге аман айтыргъа кюреше эселе, сен аладан онглуса – алда бараса.
Билген ишинги «бир эт» деб тилеселе, «да бир кёрейим», деме да, «этейим», де.
Билмеген ишинги сормагъанлай этиб башлама, этиб, аман болгъанын кёрсенг а, эсинги ташлама.
Бир къыйын кюнюнгде сеннге болушургъа излегеннге уллу кёллюлюк этме да, этген игилигин къарыуунга кёре къайтарыргъа кюреш.
Бир уллу бушууунг джокъ эсе, ичингден джырлаб айлан.
Бир табсыз иш болуб къалгъаны болса, акъыллы адам аны чурумун кесинде излейди, бир сайбаш адам а башхаланы терслейди.
Гылыучукъдан ариу хайуан джокъду да, эркелетебиз… сора, ол ёсюб эшек болса уа: «Кет сен сыйсыз, харам эшек!» - дейбиз.
Дерт джетдириринги аллы бла, юйде онгсузларынгы да кёзюнге бир кёргюз.
Джангылыб халат джибергенинг болса, анга къыйналыб ичингден кюйюб турма да, терсинги тюзетирге кюреш.
Джауунгу кючюн, амалларын тамам билиб бошамагъанлай, ашыгъыб чабыуулгъа кирме.
Джер, суу, хауа да тюрленедиле, адамны ичи уа хазна тюрленмейди.
Джыгъылгъан да этиб ёрге къобалгъан тириди хаман сюркелиб баргъандан эсе.
Джюз адам билген бир табсыз хапарны, джюз биринчи адамгъа да сен айтыучу болма.
Заманынгы ачхангдан эсе бек эсеблеб джой.
Иги ишде уллу джетишим этсенг да, махтанма. Сенден онглула болгъандыла, бардыла, боллукъдула – алайын эсгер.
Иги да билмегенлей, «мен айтхан тюздю!» деб, кесинг айтханны тутуб турсанг, билген затынгы айтхан кюнюнгде да кёбчюлюк сеннге ийнанныкъ тюлдю.
Иги танышынг бла, тенгинг бла тюбешиб къучакълашдыгъыз эсе, ол сени бошлагъынчы, гырхылыкъ этиб аны кесингден ары тюртгенча этме.
Керексиз чам-къумланы этиучю болсанг, айтхан таза сёзюнг да адамны хыликке этгенча кёрюннюкдю.
Керти сюйген, сыйын кёрген адамынга джюрегингде болгъанны айтханынг бетсиннгеннге саналмайды. Аны тюзюне ангыламагъан сени сюймеклигинге, сыйын кёргенинге тыйыншлы адам тюлдю.
Керти фахмулу, болумлу эсенг, эришиучю болма. Башхала сеннге эрише эселе уа, не залим болабыз деселе да, ала ол сен салгъан сокъмакъ бла ызынгдан барлыкъдыла.
Кёбчюлюк тилемесе, сени тыйыншлы кёрюб теджемесе, бойнунга джууаблылыкъны алыучу болма.
Къанлы джау ызынгдан сюрюб келмей эсе, ётген кёпюрюнге от тыгъыучу болма.
Къарангыгъа аман айтыб турма да, бир гитче чыракъчыкъны джандыр.
Къоркъуб тюзелген тюзелгеннге саналмайды.
Мадар болгъан джерде джюрегинг сюйген макъамгъа, джыргъа тынгылаучу бол. Джыр, макъам адамланы, адамлыкъны сюйдюреди.
Налмазны эгер ючюн, эгеуюнг налмаздан эсе къаты болургъа керекди.
«Окъудум, билимли болдум», – деб, кесинге керексиз кёл этме, окъугъанынгы, юреннгенинги бир заманда да сёл этме.
Оюмсузлукъ этиб отха, суугъа кирме, къоркъа эсенг да, къоркъгъанынгы кишиге билдирме. Не табсыз джерде да сыйынг бла къалыргъа кюреш.
Сабий бла джагъалашыб ойнасанг, кесинги джыкъдыргъанча эт. Кесин джыкъдырыб джюрекчиги сыннган сабийни кёлю кёб заманны айныялмагъанлай барады.
Ишлеген джерингде бир адам бла урушхан хапарынгы башхалагъа къой, эм джууукъ адамларынга да айтма.
Кёбчюлюкге хайыры болгъан адамны сен кёрюб болмай эсенг, ол сенден онглу болгъанын бил.
Сен болургъа излей эсенг керти эр, терс иш этсенг анга кесинг джууаб бер.
Сыйы бла хорлана билген, ол да хорламгъа тенг болгъан бир халды.
Сынам адамны бир затха уста этеди, акъыл а хар затха да…
Сюйген адамына ишек этиб тургъан, оюла тебреген юйню ичинден чыкъмай тургъанчады.
Сюймеклигин адам саугъагъа береди. «Мен саугъа бердим, сен да бер», - деб а ишленмеклиги болмагъан адам айтыргъа боллукъду.
Тамамлыкъгъа элтген джолда арыма-талма, джетишимлеринге махтаныб, тохтаб къалма.
«Тамбладан башлаб аракъыны къояма», - дегеннге хазна ийнанма.
Тас этер заты болмагъан адам бла тутма джол, эм къоркъунчлу адамды ол.
Телилеге «телисиз» деб, болма даучу, акъыллыла арасында бол тынгылаучу.
Къонакъ болсанг, тепси тюбню кёрмей кет, тойгъан джерге тогъуз кере алгъыш эт.
Тынгылагъанынгы эшитмегеннге къычырыб эшитдиреллик тюлсе.
Уллу къапчыгъынгы гитче баш баучугъун тас этсенг, къапчыгъынгдан хайыр болмазлыгъын бил сен.
Уста болургъа излесенг, ап-ачыкъды джол – сен, биринчи, устагъа болушлукъчу бол.
Хаман да хорланыб тургъан эринчек джашны, башханы къой, атасы да сюймеученди аны.
Хапар сормагъаннга хапар айтыучу болма, оноу сормагъаннга оноу этиучю болма.
Хар затны да багъасын ачха бла ёлчелеме.
Хорлаялмаз адамынг бла, мадар болса, тутушма, бек амалсыз болуб къалсанг, чырда артха турушма. Нени кёред, нени кёрмейд бу джашауда керти эр… Джыгъылсанг да, бек джарсыма, кёлтюрлюкдю сени джер.
«Челек бла бир хуппегини чайкъаб, къашыкъ бла бир джау чыгъаралмадым», - деб къыйналма, хуппегини чайкъагъанынга оюм эт.
