Тарих материаллагъа кёре дунияда халкъла байракъла бла биринчи хайырланыб тебрегенлеринден бери талай минг джыл болады. Бютеу миллетледе да байракъны бек уллу сыйы болгъанды. Не ючюн десегиз, ол миллетни неда къауумну-тукъумну «бетине» тергелгенди. Урушда байракъ тёгереги аскерни джюрегича болгъанды, ол себебден байракъны эм ётгюр, эм кючлю адамлагъа ышаннгандыла. Байракъны тас этгенден уллу бет джоймакълыкъ болмагъанды. Къуру урушда тюл, тюз джашауда да.
Бир юлгю келтирейик. Бурун къыз бергенде, келин келтиргенде къарачайлыла, малкъарлыла байрамда тукъум байракъла бла хайырланнгандыла (аллай байракълагъа тукъум тамгъаны салгъандыла). Сёз ючюн, кюёу джёнгерле келинни алыб келген заманда келинни, кюёуню тукъум тамгъалары салыннган байракъланы кёлтюрюб баргъандыла. Кюёуню, аны джёнгерлерин сынар ючюн, аллай байракъны урлау адет болгъанды. 1868-чи джыл быллай байрамланы биринде болгъан орус алим Н.Ф.Грабовский (ол Басханда Орусбийлада къонакъда болгъанды) айтылгъан адетни юсюнден былай джазады: «Потерять это импровизированное знамя считается между горцами величайшим позором, способным вызвать серьезную драку и неприятные последствия. По мнению солидных людей, молодежь, позволившая каким бы то ни было путем овладеть знаменем, может допустить это и по отношению к невесте. Несмотря... на дурные последствия, вызываемые подчас смелым нападением на святыню киеудженгеров, нападения эти делаются все-таки при каждой свадьбе».
Бюгюнлюкде ол адет унутулгъанды, «байракъ» деб аллай байрамда машина юсюне салыннган тюз къумачха айтыб къоябыз.
Бир юлгю келтирейик. Бурун къыз бергенде, келин келтиргенде къарачайлыла, малкъарлыла байрамда тукъум байракъла бла хайырланнгандыла (аллай байракълагъа тукъум тамгъаны салгъандыла). Сёз ючюн, кюёу джёнгерле келинни алыб келген заманда келинни, кюёуню тукъум тамгъалары салыннган байракъланы кёлтюрюб баргъандыла. Кюёуню, аны джёнгерлерин сынар ючюн, аллай байракъны урлау адет болгъанды. 1868-чи джыл быллай байрамланы биринде болгъан орус алим Н.Ф.Грабовский (ол Басханда Орусбийлада къонакъда болгъанды) айтылгъан адетни юсюнден былай джазады: «Потерять это импровизированное знамя считается между горцами величайшим позором, способным вызвать серьезную драку и неприятные последствия. По мнению солидных людей, молодежь, позволившая каким бы то ни было путем овладеть знаменем, может допустить это и по отношению к невесте. Несмотря... на дурные последствия, вызываемые подчас смелым нападением на святыню киеудженгеров, нападения эти делаются все-таки при каждой свадьбе».
Бюгюнлюкде ол адет унутулгъанды, «байракъ» деб аллай байрамда машина юсюне салыннган тюз къумачха айтыб къоябыз.
* * *
Байракъланы, тамгъаланы, герблени тинтген илмугъа геральдика дейдиле. Хар илмудача, геральдика тинтиуню кесини джорукълары бардыла. Байракъланы тинтгенде, ол джорукълагъа кёре, эм биринчи юч затха эс бёлюнюрге керекди: байракъны формасына, байракъны бетине, аны юсюндеги суратлагъа-белгилеге.
Бу джорукъланы эсде тутуб, ата-бабаларыбызда джюрюген байракъланы юслеринден хапар излейик. Аны да эки бёлюб: биринчи бёлюмде орта ёмюрлени ал кёзюуюндеги материаллагъа, экинчисинде, аланы арт кёзюуюндеги эмда XX-чы ёмюрню ал джылларына дери белгили болуб джюрюген затлагъа.
Байракъланы, тамгъаланы, герблени тинтген илмугъа геральдика дейдиле. Хар илмудача, геральдика тинтиуню кесини джорукълары бардыла. Байракъланы тинтгенде, ол джорукълагъа кёре, эм биринчи юч затха эс бёлюнюрге керекди: байракъны формасына, байракъны бетине, аны юсюндеги суратлагъа-белгилеге.
Бу джорукъланы эсде тутуб, ата-бабаларыбызда джюрюген байракъланы юслеринден хапар излейик. Аны да эки бёлюб: биринчи бёлюмде орта ёмюрлени ал кёзюуюндеги материаллагъа, экинчисинде, аланы арт кёзюуюндеги эмда XX-чы ёмюрню ал джылларына дери белгили болуб джюрюген затлагъа.
Тюркютле, аланла...
580-чи джылгъа Кюнчыгъышдан келген тюркют аскерле, Шимал Кавказдагъы халкъланы кеслерине бойсундуруб, биз регионну джерин къралларына – Тюрк къагъанатха – къошхан эдиле. Аны бла дуния тарихде ары дери анга тенг болмагъан, тамам уллу империяны къурамына Къара тенгизни джагъасындан Корея тенгизни джагъасына дери джерле киредиле...
604-чю джыл Тюрк къагъанат экиге бёлюннген эди: Шимал Кавказ Кюнбатыш-Тюрк къагъанатны къурамында къалгъан эди. Ич къаугъала, даула тохтамай, кърал джылдан джылгъа кючюн таууса барыб, мындагъы халкълагъа бийлик этерге ахырында хыйсабы джетмей башлагъан эди. 630-чу джыллада тюркют къралдан булгарлыла (аланы башчылары тюркют къагъанны эгечинден туугъан Къурбат хан эди), 650-чи джылда хазарлыла (быланы тамадалары тюркют къагъанланы юйюрлеринден эди) айырылгъан эдиле...
Тюркют къагъанат 552-чи джыл къуралгъан эди. Анга бийлик этген тукъум «Ашина» деген атны джюрютгенди (атны ич магъанасы, Л.Н. Гумилев ачыкълагъаннга кёре, «сыйлы бёрю» болгъанды). Ашина юзюкню, аны бла бютеу Тюрк (тюркют) къагъанатны байрагъы кёк бетли болгъанды: аны юсюнде бёрю башны алтын сураты салыннганды.
Байракъны бети кёк болгъаны тюркют (ала бла къалмай бютеу тюрк тилли халкъланы) миллетни дини бла байламлыды. Ол динде баш Тейриге Кёк Тенгри тергелгенди (бизде анга «Тейри» дегендиле).
Бёрю бютеу тюрк тилли халкълада «сыйлы джаныуаргъа» тергелгенди. Ашина тукъум да кесин бёрюден джаратылгъаннга санагъанды… Бюгюнлюкде бёрю баш салыннган кёк байракъны Молдавиядагъы тюрк тилли гагаузла джюрютедиле. Къазахстанны байрагъы да кёкдю. Кёк бетли байракъны кърым татарлыла джюрютедиле. Кёк сызла Азербайджанны, Узбекистанны байракъларында бардыла...
Къарачай-малкъар халкъда кёк байракъ, байракъгъа бёрю баш салыннган болгъанды деб билинмегенликге, экисин да ата-бабаларыбыз уллу сыйлагъандыла. Ол зат бизни нарт эпосубузда да ачыкъ белгиленибди. Сёз ючюн, Ёрюзмекни «эмчек анасы» бёрю болгъанды, ол шайтанланы бёрю тону бла джанларын алгъанды; Сосуркъа кёкден тюшген кёксюл ташдан туугъанды...
Ашина империяны байрагъын ата-бабаларыбыз джюрютгенлери ишексиз болур. Тюркют (Тюрк) къагъанатны къурамына кирген халкъланы барысындан да тюркют аскерге бёлекле къошулгъандыла. Аланла, булгарла, хазарла къуллукъ этгендиле ол аскерде (бу миллетле бизни этногенезибизни «ёзегине» тергеледиле). Ол аскер а бёрю башлы кёк байракъны тюбюнде джюрюгенди...
580-чи джылгъа Кюнчыгъышдан келген тюркют аскерле, Шимал Кавказдагъы халкъланы кеслерине бойсундуруб, биз регионну джерин къралларына – Тюрк къагъанатха – къошхан эдиле. Аны бла дуния тарихде ары дери анга тенг болмагъан, тамам уллу империяны къурамына Къара тенгизни джагъасындан Корея тенгизни джагъасына дери джерле киредиле...
604-чю джыл Тюрк къагъанат экиге бёлюннген эди: Шимал Кавказ Кюнбатыш-Тюрк къагъанатны къурамында къалгъан эди. Ич къаугъала, даула тохтамай, кърал джылдан джылгъа кючюн таууса барыб, мындагъы халкълагъа бийлик этерге ахырында хыйсабы джетмей башлагъан эди. 630-чу джыллада тюркют къралдан булгарлыла (аланы башчылары тюркют къагъанны эгечинден туугъан Къурбат хан эди), 650-чи джылда хазарлыла (быланы тамадалары тюркют къагъанланы юйюрлеринден эди) айырылгъан эдиле...
Тюркют къагъанат 552-чи джыл къуралгъан эди. Анга бийлик этген тукъум «Ашина» деген атны джюрютгенди (атны ич магъанасы, Л.Н. Гумилев ачыкълагъаннга кёре, «сыйлы бёрю» болгъанды). Ашина юзюкню, аны бла бютеу Тюрк (тюркют) къагъанатны байрагъы кёк бетли болгъанды: аны юсюнде бёрю башны алтын сураты салыннганды.
Байракъны бети кёк болгъаны тюркют (ала бла къалмай бютеу тюрк тилли халкъланы) миллетни дини бла байламлыды. Ол динде баш Тейриге Кёк Тенгри тергелгенди (бизде анга «Тейри» дегендиле).
Бёрю бютеу тюрк тилли халкълада «сыйлы джаныуаргъа» тергелгенди. Ашина тукъум да кесин бёрюден джаратылгъаннга санагъанды… Бюгюнлюкде бёрю баш салыннган кёк байракъны Молдавиядагъы тюрк тилли гагаузла джюрютедиле. Къазахстанны байрагъы да кёкдю. Кёк бетли байракъны кърым татарлыла джюрютедиле. Кёк сызла Азербайджанны, Узбекистанны байракъларында бардыла...
Къарачай-малкъар халкъда кёк байракъ, байракъгъа бёрю баш салыннган болгъанды деб билинмегенликге, экисин да ата-бабаларыбыз уллу сыйлагъандыла. Ол зат бизни нарт эпосубузда да ачыкъ белгиленибди. Сёз ючюн, Ёрюзмекни «эмчек анасы» бёрю болгъанды, ол шайтанланы бёрю тону бла джанларын алгъанды; Сосуркъа кёкден тюшген кёксюл ташдан туугъанды...
Ашина империяны байрагъын ата-бабаларыбыз джюрютгенлери ишексиз болур. Тюркют (Тюрк) къагъанатны къурамына кирген халкъланы барысындан да тюркют аскерге бёлекле къошулгъандыла. Аланла, булгарла, хазарла къуллукъ этгендиле ол аскерде (бу миллетле бизни этногенезибизни «ёзегине» тергеледиле). Ол аскер а бёрю башлы кёк байракъны тюбюнде джюрюгенди...
* * *
VII-чи ёмюрде джашагъан эрмен алим Мовсес Хоренаци айтханнга кёре, ол кёзюуде аланланы байракълары джелмауузлагъа (дракон) ушагъандыла: «Вьющиеся на знаменах драконы с ужасно разинутой пастью, вздымаемые дыханием ветра».
Алим К.В. Тревер джазгъаннга кёре, джелмаууз формалары болгъан байракъла бла аланлагъа дери скифле, сарматла да хайырланнгандыла (скифле, сарматла, аланла бир тамырдан чыкъгъандыла).
Джелмауузгъа аллай уллу дараджа нек бергендиле аланла? Бу таурухлу джаныуар Азияда бек сыйлыгъа саналгъанды, джерге, джер тюбюне, кёкге – бютеу дуниягъа – бийлик этгеннге тергелгенди.
Бизни ата-бабаларыбызны джелмауузгъа уллу сый бергенлери нарт эпосубузда белгиленибди. Сёз ючюн, Генджакешауай нартны сют анасы эмда анга кюбе этген онеки башлы сарыубек (джелмауузну бир тюрлюсю) болгъанды. Нартланы тейриси Къызыл Фук ат орнуна джелмауузгъа миниб айланнганды кёкде. Къарачай фольклорда Тейри дунияны джелмаууздан джаратханыны юсюнден айтыу барды. Джелмауузну аман кёргюзтген чурумла фольклоргъа кеч киргенлери илмуда бегибдиле: таурухлу-мифли джелмаууз да, аны тюнлю «заместители» – тюз джылан да – меджисиуу кёзюуде бек сыйлы болгъандыла, алагъа табыныб тургъандыла къарачайлыла...
Джелмаууз формалы байракъланы къарачайлыла бла малкъарлыла джюрютген болурла деген оюмгъа келеди тегей алим Р.Дзаттиаты. Неге таяныб джазады ол алай?
Эбзелени (сванланы) байрагъына «Леми» (Аслан) байракъ тергелгенди. Былай тюз къарасанг, бу байракъны формасы джукъгъа да ушамайды. «Леми» бирча контуру болгъан эки къумачдан тигилгенди. Тёгереги сырылыбды, къуру бир джаны – таякъгъа илиндирилгени – алай къалыбды. «Лемини» кёлтюрселе, аны ичине ол сырылмагъан джанындан хауа, джел кириб, кёбдюрген этеди. Ол заманда байракъны формасы джаныуар форманы алады.
«Леми» байракъ аланланы байракъларына бу джаны бла ушагъанын черте, Р.Дзаттиаты энтда бир затны келтиреди. Эбзелени айтыуларына кёре, «Леми» байракъ алагъа «татарлыладан» тюшгенди (эбзеле, «татарлыланы» хорлаб, быланы байракъларын алгъандыла.). Дзаттиаты, «тау татарлыла» деб къарачайлыла бла малкъарлылагъа айтханларын эсге салады да, Эбзеге быланы аскерлери чабыуул этген болурла, дейди: «Организаторами нашествия, или скорее всего набега, были по-видимому, северные соседи сванов - аланы..., позднее ставшие мусульманами (балкарцы и карачаевцы). Ещё недавно их называли «горскими татарами»...
Алай болгъаны бла болмагъаныны тюзюн Аллах биледи; «Леми» байракъ Эбзеге тышындан келгенин эбзеле кеслери айтадыла, муну формасы да алан формагъа ушагъанын гюрджю алим В.В. Бардавелидзе айтады, тегей алим Р. Дзаттиаты уа аны бизни бла байламлы этеди. Сора биз кесибиз аллай затха эс бёлмей къалай къояйыкъ?
Мынга къуру бир зат къошарыгъыбыз барды: «Леми» байракъдан копияла этиб тургъандыла эбзеле. Аланы бири къызыл, бири сары, бири акъ болгъанды. Шимал Тегейни байрагъы бюгюнлюкде ол юч бояуну джюрютеди...
Аланланы байракълары къуру джаныуар формалы болмагъандыла. Зеленчук районда табылгъан алан «патчах кешенени» къабыргъасында алан байракъны бир тюрлю формасын кёребиз.
Биз билген материаллагъа кёре, бурун Къарачай бла Малкъарда байракъ бла юч затда хайырланнгандыла: уруш-къазауат чотда, юйюр байрамлада, меджисуу оюнлада-байрамлада.
Малкъар алим А.И. Мусука улу келтирген материалгъа кёре, ата-бабаларыбыз «къуугъун байракъны» джюрютгендиле. Аны бети къара болгъанды, юсюнде да эки къама бла бир садакъ окъну сураты болгъанды. Ол байракъ тышындан къоркъуулу зат, чабыуул болса кёлтюрюлгенди, ол кёлтюрюлгенлей, джамагъат къобханды, эркишиле аскерге джыйылгъандыла. Къарачайда байракъгъа «кипке» да дегендиле.
Этнограф М.Д. Къаракет улу къартладан джазгъан хапаргъа кёре, Кипкеланы уллу аталары бир урушну кёзюуюнде туугъанды, ол урушда аны атасы къарачай аскерни байракъчысы болгъанды, къолуна кипкени (байракъны) алыб баргъанды урушха. Аны бла джашына «Кипке» атагъан эдиле, дейдиле...
VII-чи ёмюрде джашагъан эрмен алим Мовсес Хоренаци айтханнга кёре, ол кёзюуде аланланы байракълары джелмауузлагъа (дракон) ушагъандыла: «Вьющиеся на знаменах драконы с ужасно разинутой пастью, вздымаемые дыханием ветра».
Алим К.В. Тревер джазгъаннга кёре, джелмаууз формалары болгъан байракъла бла аланлагъа дери скифле, сарматла да хайырланнгандыла (скифле, сарматла, аланла бир тамырдан чыкъгъандыла).
Джелмауузгъа аллай уллу дараджа нек бергендиле аланла? Бу таурухлу джаныуар Азияда бек сыйлыгъа саналгъанды, джерге, джер тюбюне, кёкге – бютеу дуниягъа – бийлик этгеннге тергелгенди.
Бизни ата-бабаларыбызны джелмауузгъа уллу сый бергенлери нарт эпосубузда белгиленибди. Сёз ючюн, Генджакешауай нартны сют анасы эмда анга кюбе этген онеки башлы сарыубек (джелмауузну бир тюрлюсю) болгъанды. Нартланы тейриси Къызыл Фук ат орнуна джелмауузгъа миниб айланнганды кёкде. Къарачай фольклорда Тейри дунияны джелмаууздан джаратханыны юсюнден айтыу барды. Джелмауузну аман кёргюзтген чурумла фольклоргъа кеч киргенлери илмуда бегибдиле: таурухлу-мифли джелмаууз да, аны тюнлю «заместители» – тюз джылан да – меджисиуу кёзюуде бек сыйлы болгъандыла, алагъа табыныб тургъандыла къарачайлыла...
Джелмаууз формалы байракъланы къарачайлыла бла малкъарлыла джюрютген болурла деген оюмгъа келеди тегей алим Р.Дзаттиаты. Неге таяныб джазады ол алай?
Эбзелени (сванланы) байрагъына «Леми» (Аслан) байракъ тергелгенди. Былай тюз къарасанг, бу байракъны формасы джукъгъа да ушамайды. «Леми» бирча контуру болгъан эки къумачдан тигилгенди. Тёгереги сырылыбды, къуру бир джаны – таякъгъа илиндирилгени – алай къалыбды. «Лемини» кёлтюрселе, аны ичине ол сырылмагъан джанындан хауа, джел кириб, кёбдюрген этеди. Ол заманда байракъны формасы джаныуар форманы алады.
«Леми» байракъ аланланы байракъларына бу джаны бла ушагъанын черте, Р.Дзаттиаты энтда бир затны келтиреди. Эбзелени айтыуларына кёре, «Леми» байракъ алагъа «татарлыладан» тюшгенди (эбзеле, «татарлыланы» хорлаб, быланы байракъларын алгъандыла.). Дзаттиаты, «тау татарлыла» деб къарачайлыла бла малкъарлылагъа айтханларын эсге салады да, Эбзеге быланы аскерлери чабыуул этген болурла, дейди: «Организаторами нашествия, или скорее всего набега, были по-видимому, северные соседи сванов - аланы..., позднее ставшие мусульманами (балкарцы и карачаевцы). Ещё недавно их называли «горскими татарами»...
Алай болгъаны бла болмагъаныны тюзюн Аллах биледи; «Леми» байракъ Эбзеге тышындан келгенин эбзеле кеслери айтадыла, муну формасы да алан формагъа ушагъанын гюрджю алим В.В. Бардавелидзе айтады, тегей алим Р. Дзаттиаты уа аны бизни бла байламлы этеди. Сора биз кесибиз аллай затха эс бёлмей къалай къояйыкъ?
Мынга къуру бир зат къошарыгъыбыз барды: «Леми» байракъдан копияла этиб тургъандыла эбзеле. Аланы бири къызыл, бири сары, бири акъ болгъанды. Шимал Тегейни байрагъы бюгюнлюкде ол юч бояуну джюрютеди...
Аланланы байракълары къуру джаныуар формалы болмагъандыла. Зеленчук районда табылгъан алан «патчах кешенени» къабыргъасында алан байракъны бир тюрлю формасын кёребиз.
Биз билген материаллагъа кёре, бурун Къарачай бла Малкъарда байракъ бла юч затда хайырланнгандыла: уруш-къазауат чотда, юйюр байрамлада, меджисуу оюнлада-байрамлада.
Малкъар алим А.И. Мусука улу келтирген материалгъа кёре, ата-бабаларыбыз «къуугъун байракъны» джюрютгендиле. Аны бети къара болгъанды, юсюнде да эки къама бла бир садакъ окъну сураты болгъанды. Ол байракъ тышындан къоркъуулу зат, чабыуул болса кёлтюрюлгенди, ол кёлтюрюлгенлей, джамагъат къобханды, эркишиле аскерге джыйылгъандыла. Къарачайда байракъгъа «кипке» да дегендиле.
Этнограф М.Д. Къаракет улу къартладан джазгъан хапаргъа кёре, Кипкеланы уллу аталары бир урушну кёзюуюнде туугъанды, ол урушда аны атасы къарачай аскерни байракъчысы болгъанды, къолуна кипкени (байракъны) алыб баргъанды урушха. Аны бла джашына «Кипке» атагъан эдиле, дейдиле...
Джашил байракъ,
байрам байракъ
Меджисуу кёзюуде къарачай-малкъар халкъда джаз ала, сабан ишлени аллары бла, «Гутан» деб байрам этгендиле. Анга байракъ бла чыкъгъандыла. Ол байракъ джашил болгъанды, юсюнде уа джугъутур башны сураты салыннганды. Къартланы айтханларына кёре, «байракъны джашил болгъаныны баш магъанасы: кырдыкла, агъачла кибик, сабанларыбыз кёгерсинле, битсинле деб». Бу байракъны сабанлагъа чыкъгъан алдагъы, сайлама ёгюзню боюнсхасына илиндиргендиле. Барыуда быллай алгъыш айтыб баргъандыла:
байрам байракъ
Меджисуу кёзюуде къарачай-малкъар халкъда джаз ала, сабан ишлени аллары бла, «Гутан» деб байрам этгендиле. Анга байракъ бла чыкъгъандыла. Ол байракъ джашил болгъанды, юсюнде уа джугъутур башны сураты салыннганды. Къартланы айтханларына кёре, «байракъны джашил болгъаныны баш магъанасы: кырдыкла, агъачла кибик, сабанларыбыз кёгерсинле, битсинле деб». Бу байракъны сабанлагъа чыкъгъан алдагъы, сайлама ёгюзню боюнсхасына илиндиргендиле. Барыуда быллай алгъыш айтыб баргъандыла:
Къууанч бла баразагъа
барайыкъ,
Бир атханыбыз минг
болсун!
Тейрини кёлю тюз
болсун!
Бек битсин, сау джетейик,
Бу урлукъча бюркейик.
Къарасына джетгенча,
Агъына да джетейик.
барайыкъ,
Бир атханыбыз минг
болсун!
Тейрини кёлю тюз
болсун!
Бек битсин, сау джетейик,
Бу урлукъча бюркейик.
Къарасына джетгенча,
Агъына да джетейик.
Гутан байрам меджисуу тёреледен къалгъанды, анда сыра, боза ичгендиле.
Меджисуу тейрилени бирине «Чоппа» дегендиле. Анга аталыб уллу джамагъат байрамла этгендиле. Аланы биринде «Чоппа тойда» ат чабышыу къурагъандыла. Чабышыугъа къошулгъанлада джетиб биринчи бир джерде тагъылгъан кипке байракъны алгъан, байракъны сыйыртмай, Джуртда Джангыз терекге джетдирген хорлагъаннга саналгъанды. Хорлагъандан сора ол атдан тюшгенди, башындан бёркню алыб, бийни аякъ тюбюне атханды, мангылайы бла тубултайчыны (жрец) къолуна тийгенди. Андан сора байракъны бийге къуллукъ этген ёзденнге («сарайымлы семеннге») бериб, «Чоппа ёчню» алгъанды (бу меджисуу оюнну халларын Къаракетланы Муратны 1995-чи джыл чыкъгъан китабында толу окъургъа боллукъду).
Меджисуу тейрилени бирине «Чоппа» дегендиле. Анга аталыб уллу джамагъат байрамла этгендиле. Аланы биринде «Чоппа тойда» ат чабышыу къурагъандыла. Чабышыугъа къошулгъанлада джетиб биринчи бир джерде тагъылгъан кипке байракъны алгъан, байракъны сыйыртмай, Джуртда Джангыз терекге джетдирген хорлагъаннга саналгъанды. Хорлагъандан сора ол атдан тюшгенди, башындан бёркню алыб, бийни аякъ тюбюне атханды, мангылайы бла тубултайчыны (жрец) къолуна тийгенди. Андан сора байракъны бийге къуллукъ этген ёзденнге («сарайымлы семеннге») бериб, «Чоппа ёчню» алгъанды (бу меджисуу оюнну халларын Къаракетланы Муратны 1995-чи джыл чыкъгъан китабында толу окъургъа боллукъду).
* * *
1991-чи джыл «Ленинни байрагъы» газетде, 1992-чи джыл а «Тёре» деген малкъар газетде устаз Нюрмухамматланы Къазий-Мухамматны байракъгъа аталыб статьялары басмаланнган эдиле. Къарт-Джуртда гитче заманында Шамшудин афенди кёргюзтген байракъны суратын салгъан эди ол статьялада. Авторну джазгъанына кёре, бу байракъ бла Къарачайда хайырланнгандыла.
Байракъны юч этиб бири джашил, къалгъаны акъды. Джашил кесегинде алтын окъа бла ай бла джулдуз тигилиб эди, акъ кесегинде уа къара бояу бла арабча «Ля илляха илла Аллах, Мухаммаду расулу Ллаху» деб джазылыб эди, дейди Къазий-Мухаммат.
Мени сартын, быллай байракъ болгъаны ишексизди. Нек? Ай бла джулдузу болгъан байракъла бла къарачайлыла хайырланнганларын кёзю бла кёрген Текеланы Исмаилны (Наукъну ) къызы Супият (1908-чи джыл туугъанды) меннге хапар айтхан эди. Андан сора Xaлкёчланы Нанакишини джашы Къады бир къарт аммадан джазыб алгъан хапарны берген эди меннге. Ол хапаргъа кёре, Къарачайда ай бла джулдузу болгъан (джулдузну ичинде да Минги Тауну гитче суратчыгъы урулуб) джашил байракъ бла хайырланнгандыла.
Башында айтханыбызча, джашил бетли байракъла Къарачайда ислам дин келгинчи дери да бар эдиле. Алайсыз да халкъ сыйлагъан джашил бетли байракъ ислам дин келгенинден сора андан да мийик дараджагъа чыкъгъанды. Башха суратла къораб, анга муслиман белги - ай бла джулдуз - салынады.
Энтда къайтарыб чертерге излейбиз: джашил байракъны не джаны бла да къарачай миллетни байрагъына тергерге боллукъбуз, меджисуулукъда, муслиманлыкъда да джюрютген байрагъыбызды.
1991-чи джыл «Ленинни байрагъы» газетде, 1992-чи джыл а «Тёре» деген малкъар газетде устаз Нюрмухамматланы Къазий-Мухамматны байракъгъа аталыб статьялары басмаланнган эдиле. Къарт-Джуртда гитче заманында Шамшудин афенди кёргюзтген байракъны суратын салгъан эди ол статьялада. Авторну джазгъанына кёре, бу байракъ бла Къарачайда хайырланнгандыла.
Байракъны юч этиб бири джашил, къалгъаны акъды. Джашил кесегинде алтын окъа бла ай бла джулдуз тигилиб эди, акъ кесегинде уа къара бояу бла арабча «Ля илляха илла Аллах, Мухаммаду расулу Ллаху» деб джазылыб эди, дейди Къазий-Мухаммат.
Мени сартын, быллай байракъ болгъаны ишексизди. Нек? Ай бла джулдузу болгъан байракъла бла къарачайлыла хайырланнганларын кёзю бла кёрген Текеланы Исмаилны (Наукъну ) къызы Супият (1908-чи джыл туугъанды) меннге хапар айтхан эди. Андан сора Xaлкёчланы Нанакишини джашы Къады бир къарт аммадан джазыб алгъан хапарны берген эди меннге. Ол хапаргъа кёре, Къарачайда ай бла джулдузу болгъан (джулдузну ичинде да Минги Тауну гитче суратчыгъы урулуб) джашил байракъ бла хайырланнгандыла.
Башында айтханыбызча, джашил бетли байракъла Къарачайда ислам дин келгинчи дери да бар эдиле. Алайсыз да халкъ сыйлагъан джашил бетли байракъ ислам дин келгенинден сора андан да мийик дараджагъа чыкъгъанды. Башха суратла къораб, анга муслиман белги - ай бла джулдуз - салынады.
Энтда къайтарыб чертерге излейбиз: джашил байракъны не джаны бла да къарачай миллетни байрагъына тергерге боллукъбуз, меджисуулукъда, муслиманлыкъда да джюрютген байрагъыбызды.
Хатууланы Рашид,
тарих илмуланы кандидаты, Бютеуэресей геральдика бирлешликни член-корреспонденти.
тарих илмуланы кандидаты, Бютеуэресей геральдика бирлешликни член-корреспонденти.
{jcomments}
