Миллетибизни айтыуларында неда аны бла байламлы эски джазыулада Асхакъ Темирни (Тимурну) аты эсгерилгенини магъанасын ангыларгъа къыйын болмаз. Аскери бла 1395-1396 джыллада эски Аланны, бюгюннгю Къарачайны джерин теблей айланнганы хар кимге да белгилиди. Аны амалтын, азиатчы патчахны аты тарих эсибизде къалгъаны къарачай-малкъар миллет бу джуртда эртдеден бери джашагъанына  ишексиз шагъатды. Башха джаны бла къарасакъ, Къарачай-Черкес бла Къабарты-Малкъарны бизден къалгъан миллетлерини эски айтыуларыны биринде да кеслери бла эмда бу джерни юсю бла байламлы Тимурну аты сагъынылмайды. Алайыны чуруму да белгилиди: ол миллетле  XV-чи ёмюрден алгъа башха джерледе джашагъандыла, бери Асхакъ Темирден сора кёчгендиле...
Биз халкъ бла байламлы билиннген затланы алсакъ, эм алгъа, 1841-чи джылда джазылгъан «Насыбсыз черкеслилени тарихи» деген ишде былай айтылады: «Къарачай, Чегем, Холам, Бызынгы эмда Малкъар бирча, тюрк тилге ушаш, сёлешедиле («говорят сходно турецкого языка»), Асхакъ Темир солтан иелик этген джерлени къурамында эдиле алгъын» («составляли владения Султан Темир Аксака»). Биз ангылагъандан, ол хапарны къарачай-малкъарлыладан джазыб алгъан эди бу ишни автору – фахмулу адам, Ставрополдагъы училищени тауусхан Мисостов А., Къарачайдагъы Къарамырзаланы къабарты бийледен эт джууугъу.

Бир кесек замандан, Гитче Гумну джагъасында айлана келе, 1849-чу джыл къараимли алим Авраам Фиркович, Рум-Къаланы тинтеди. Бу джерледе къарачай къошланы кёреди, мындагъы айтыулагъа тынгылайды. Аладан ол джазгъан хапаргъа кёре, бурун кёзюуде Рум-Къала Акъбилек деген,  бери Инджикден кёчген бийчени къолунда болгъан эди. Бу къаланы Асхакъ Темирни аскеринден джакълай, ол бийче джан берген эди деб, айтылады…
Археология тинтиу бла Къарачайны джокълагъан алим А.В.Комаров, этилген ишлени эсеблерин 1882-чи джыл Тифлис шахарда басмалайды. Чууана башында клисагъа баргъан джолну къатында уллу джассы ташны эсгереди. Ол ташны ичи джонулуб,  тегене маталлы этилиб, джарашханын айта,  джол устасы айтхан хапарны билдиреди алим. Анга кёре эртде, бурун заманлада Асхакъ Темир ол таш тегенеге арпа къуйдуруб, кесини атын андан ашатханды. Аны бла къалмай, мындагъы (Хумараны тёгерегинде, Теберди ёзенни ичинде Къырылгъан джерге дери) тёбечиклери болгъан къабырланы, гитче курганланы да Асхакъ Темирни аскерчилери бла байламлы этедиле къарачайлыла деб, джазады Комаров.
Бир затны чертиб ангылатыргъа излей эдик: эски (Совет властха дери) джазылгъан къарачай-малкъар айтыуланы биринде да Асхакъ Темир джауча, мурдарча, хыны патчахча эсгерилмейди. Сёз ючюн, XIX-чу ёмюрде джазылгъан затладан бири Тимурну атын иги джаны бла, бизни бла бек къысха байламлы кёргюзтеди. Къобан эмда Терк областланы сословияларыны ишлерин сюзген комиссияны къагъытларыны биринде эсгерилген хапаргъа кёре, «Асхакъ Солтан» (мында ол «тюрклю» болуб чыгъады) биз миллетни бачамасы, гуждары /гоштары/ Къарчаны джууугъу болуб чыгъады. («Карачаевское общество ведет свое происхождение от Карча, родственника турецкого Аксак Султана»).  Бизде толу аты «Асхакъ Темир Солтан» болгъанын башында айтханбыз…
Андан сора да Орусбийланы Науруз хазырлаб, 1903-чю джыл Н.Тульчинский басмалагъан нарт таурухда Асхакъ-Темир бек ашхы адамды, Гезох ул Созар деген нарт тулпарны аталыгъы (эмчеклик бла байламлы) болуб белгиленеди. 
1959-чу джыл белгили филолог алимибиз Сотталаны А.Х., малкъар къартланы кеслерини тукъумларыны ата-бабаларыны юслеринден айтханларын келтире, талайы «биз Асхакъ Темирден къалгъанбыз» дегенлерин джазады.
Башха малкъар алим Шаханланы Тимур келтирген халкъ айтыугъа кёре, чегем таубийлени бир къауумуну уллу аталары Бердибий  Асхакъ Темирни аскер башчыларыны бири болгъанды…
Аллай затланы юсюнден сагъышлансакъ, «да тарих эсде былай болгъан эсе, къалай, къачандан бери бизге джау болуб чыкъды Тимур? Ким этгенди аны бизге къанлы джау?» дерге боллукъбуз.
Ол соруугъа джууаб табаргъа къыйын тюлдю: тарихчи алимлерибизни кючлери бла тюл, джазыучуларыбызны фахмулары бла къуралгъанды къарачай миллетни бюгюннгю тарих ангы («историческое сознание»). Аны, миллет патриотлукъну идеологиясын да 1960-1980 джыллада къурагъанланы биринчилери – Къагъыйланы Назифа («Къарча» романы) бла Батчаланы Мусса («Къарча – вождь свободных» хапары).
Ала къралны илмусунда бийлик этген официоз къауум Совет властны кёзюуюнде «алан теманы» къатына къарачайлыланы басдырмагъанын кёре эдиле; тарихчилерибизни миллетибизге тарих анг къурар, сингдирир  хыйсаблары болмагъанын ангылагъан эдиле.
Къысхасы бла, алимни орнун толтурургъа, ол ауур джюкню керекли джерге табдырыргъа къыйын заманда джазыучу борчланнганды.   Ол, «суратлау къарамгъа» таяна, тарих хапарлауда эркинирек эди, анга алимни аллындагъы тыйгъычла – сёз ючюн,  рецензия борчлукъ, илму цензура деген затла – болмагъандыла. Заманында ол эркинликни уста хайырландырыб, джазыучуну къаламы къайтаргъанды миллетни эсине алан ата-бабаларын, Алтын Орданы, Асхакъ Темирни, Тохтамишни д.а.к. башхаланы.
Къайтаргъан бла къалмай, тарих ангыбызны тюрлендирген этгенди – андады джазыучу баджаргъан ол ишни баш магъанасы. Унутулгъан атланы халкъны эсине салгъаны, ишексиз, бюсюреулю затды.
Хатууланы Рашид.