«Ариу къылыкъ къызгъа керек,
Андан да бек улгъа керек», деб айтыу болгъанды буруннгу къарачайлыла бла малкъарлылада.
1. Биринчи уланланы, джете келген джашланы ата-анагъа, къартлагъа намыс берирге; тамаданы олтургъан джерине барыб олтурмазгъа, тамадагъа туруб орун берирге; улан чючкюрсе, ауузун джабаргъа юретгендиле.
«Сау сюекли бол, халкъынгы къууандыр, джигит джаш бол, тукъумунгу игиликге айтдыргъан джаш бол», – дегендиле.
2. Джумушакълыкъгъа, джандауурлукъгъа; малны урма, ачытма, итни сынсытма, тили джокъду, гюнахды, деб юретгендиле.
3. Урламазгъа, тил этмезге, сёз этмезге юретгендиле.
4. Хоншунг бла къалай джашай эсенг да,  эркишилигинг аны бла билинникди дегендиле. Башха халкъны адамына башха динни тутады, деб сындырмазгъа, Аллахыбыз бирди, хар бир халкъ атын башха айтханлыкъгъа, деб юретгендиле.
5. Башха халкъгъа уруш этиб чабма, башха халкъны тёбен этиб сындырма.
6. Кишини рысхысына, джетишимине зарланма. Зарлыкъдан аман шарт джокъду, дегендиле къартла.
7. Элде болушургъа керек болгъан къарыусуз къарт болса, джашла джыйылыб, анга чалкъы чалгъандыла; биченни юйюне келтиргендиле; хунасын, юйюню седиреген джерин къалагъандыла.
8. Озуб баргъан, уллайгъан адамны къолундан ауур джюгюн алыб, арбазына дери элтгенди.
9. Къонакъ келсе, чабыб атындан тюшерге болушхандыла, къарагъандыла, атына суу ичиргендиле, аш салгъандыла.
10. Келген къонакъгъа айран, суусаб бергендиле. Тепсиде олтургъан атасы бла къонакъгъа джаш шапалыкъ этгенди. Юйде улан болса, эркишиле олтургъан джерде шапалыкъ юйню уланы этгенди. Болмаса, эгечден, къарнашдан туугъан джаш этгенди. Баш иеси болмагъан тиширыудан билмей джолоучу кече къалыргъа къонакъбайлыкъ тилесе, тиширыу не къарнашын, не джууугъун, не хоншусун чакъыргъанды. Ол, болумгъа кёре, не кесини юйюне элтгенди къонакъны, не эгечини юйюнде къонакъбайлыкъ этгенди. Къонакъ бла къалгъанды. Алай а тиширыу не къарт амма, неда уллайгъан тиширыу болса, къонагъы уа джаш адам болса, юйде кеси къонакъбайлыкъ этерге эркинлиги болгъанды. Къан джауу болуб, къачыб аллай амманы юйне келсе, аллай адамны къарт амма сатмагъанды. Ол огъай эсенг, эки тукъумгъа джарашыргъа болушханды.
11. Олтургъан тамадаланы сёзлерине къошулмагъанды, ортагъа кириб ушакъларын бузмагъанды.
12. Шапалыкъ этгенде тамадалагъа сыртын айландырмагъанды.
13. Байны, бийни джашы болса да, джарлы тиширыуну, къартны намысын сындырмазгъа юретгендиле. Джалчысына аман болгъан бийни, байны джашын хыликке этгендиле, асылсыз адамгъа санагъандыла.
14. Джаш тойда-оюнда боза ичиб, кесин эрши джюрютюрге джарамагъанды.
15. Хант тепсиден заманында тура билгендиле. Таулу халкъны джашлары ёмюрледе да джут болмагъандыла.
16. «Хант тепсиден заманында туруб, кете билген – ол да кишиликди», дегендиле буруннгу къартла.
17. Тойлада джаш къызны намысын бек кёрюб, тепсегенди. Къызны аллында къамача чанчылгъанды, къушча учханды. Къолун джюрегине салыб, тепсерге алай чакъыргъанды. Къолларын, къушча, кенгнге джайгъанды. Бармакъларын джаяргъа джарамагъанды. Ол къызны намысына ушамагъанды. Тепсей тургъан джерде къызны ары-бери ариу сюзюлюрге къоймай, абызыратыргъа джарамагъанды. Къызны тепсеб бошагъандан сора, къалайдан тепсерге чакъыргъан эсе, алайгъа къайтарыргъа керек болгъанды. Тепсеб бошагъандан сора, онг къолун джюрегине салыб, къызны аллында баш ургъанды. Керексиз накъырда этерге джарамагъанды.
«Тёгерек тепсеу», «Тюз тепсеу», «Голлу тепсеу», «Солман», «Сюзюлюб тепсеген», «Бирге тепсеу», «Алай», «Зурнукла», «Бармакъла», «Экеу», «Асланбий», «Сандыракъ» - хар тепсеуге башха тюрлю кийиннгедиле. Келинни элтирге келген джашла джана тургъан отджагъаны тёгерегине кетерик къыз юч кере айланнгандан сора атлы джашла отну тёгерегинде бирге джыйылыб тепсеген «Тепана» дагъыда башха унутулгъан тепсеуле. Джаш адамла бек сюйген, бир-бири бла сёлеширча, бир-бирине джашыртын сёз айтырча «Абезек» деген тепсеуню къурагъандыла. Аллай тепсеуде джаш къызны сюйгенин айтханды, сёз алыб, белги алгъан адет да болгъанды: инджи бла сырылгъан къол джаулукъчукъ, алтын не кюмюш джюзюк бергенди. Артда алтын сагъат берген да болгъанды. Джыйырманчы ёмюрде къалабалыкъ революция башланырны аллында кёб къарачай-малкъар бай, бий къызла, джашла орус бийле тепсеген «Вальс» тепсеуню да тепсей билгендиле.
18. Джашла къызны тойгъа-оюннга чакъыра, джыйын болуб, биргелерине къыз нёгер да алыб келгендиле. Атасындан-анасындан эркинлик алыб, элтгендиле. Юйдегили болургъа излеген джашла бёрклерин бир къулакъларын ачыб, алай джюрютгендиле. Ала да быллай джерде къызлагъа къараргъа келгендиле.
19. Тойгъа-оюннга келген къызланы (нёгерсиз) джашла биргелерине къыз нёгер этиб, къауум-къауум болуб, юйлеринден келтиргенлерича, юйлерине да ол халда ашырыб, аналарыны къолларына бергендиле. Арбазда къызны анасыны къолуна бергинчи, арбазда къоюб кетмегендиле.
20. Джаш сюйген къызы бла джашыртын къуру кеслери тюбеген адет болмагъанды. Къызны эгешчиги неда гитче къарнашчыгъы, неда келинлери, неда къыз нёгери, узакъ болмай, къатларында тургъанды. Джаш къыз бла сёлешгинчи, бир-бирде джашны эгечи болгъанды къызгъа келечи. Кёзлеу къатында тюбешгендиле кёбюсюнде. Джаш къыздан суу тилегенди ичерге. Джаш эгечине ышаннганча кишиге да ышанмагъанды. Эгечин эркелетгенди. Эгечи эрге барыб, сабийи болса, аны сабийин: «Эгечден туугъан», - деб, бек эркелетгенди. Сабий да: «Анамы къарнашы», - деб, бек кёлтюргенди, сый бергенди.
21. Джаш кеси сюймеген къызны къачыргъан адет къарачайлыла бла малкъарлылада, башха халкъладача, анда-мында бир болмаса, хазна джюрюген адет болмагъанды. Къачырылгъан къызны уллу сыйлы болмагъанды. Къатын алгъан джаш джууукъларындан уялыб, алагъа намыс этиб, бир бёлек заманны болуш юйде тургъанды. Джангы келген юй бийчесине, джашыртын, кече ортасында болуш юйден келгенди. Намыс этиб, бир бёлек заманны ныгъышда олтургъан къартланы къатлары бла ётмегенди. Къартла ойнаб: «Бёркюнг огъурлу болсун!», «Бирге къарт болугъуз!» - дегендиле. Дагъыда аны кибик кёб алгъышла айтхандыла.
22. Къатын алгъан джаш кесини тоюнда тепсеген адет болмагъанды. Къызгъа, джашха да кеси тоюнда тепсеген намыссызгъа саналгъанды.
23. Къартланы къатында юй бийчеси бла ушакъ этмегенди, эркелетмегенди.
24. Сабий тууса, анасыны-атасыны къатында сабийин эркелетмегенди, къойнуна алмагъанды. Энчи отоуда заманы болгъанды бийчесин, сабийин да эркелетирге.
25. Джаш юй бийчеси бла ары-бери барыргъа тюшсе, тиширыуну, сабийни да аллында нек баргъанды? Озгъан ёмюрледе таулуну душманы кёб болгъанды. Къарачайда, Малкъарда да адам ётмезча агъачла ёсгендиле. Джанлы, джаныуар да кёб болгъанды. Халкъ ёлетден къырылыб, азая-азая тургъанды. Башха халкъланы тахсачылары келиб, адам къырылгъан джерлени, джуртланы марагъандыла. Къуругъан эллеге кире да тургъандыла. Эркиши къолунда саууту-сабасы бла юйюрюню аллында къорууларча баргъанды. Чабыуул болса, юйюрюн къорууларгъа, бийчеси, сабийлери аны ызындан аны ючюн баргъандыла.
26. Джаш адам тамаданы къолун эки къолу бла тутханды. Ол намыс бергеннге саналгъанды.
27. Къол аязын ачыб, къол тутхан адет неден чыкъгъанды? Къолумда ташым, сауут-сабам джокъду, сеннге джюрегим ачыкъды деген магъананы тутады.
28. Чалкъы чалгъан джерде кесини чалкъысын бошагъан джаш, къайтыб, бошаялмай тургъан адамгъа болушханды. Ол джууугъу, хоншусу болмаса да адет алай болгъанды.
29. Къарачайда, Малкъарда да уучу джашла кёб болгъандыла. Ала къуру джугъутурлагъа уугъа джюрюмегендиле. Джашла уудан бёденеле, джумарыкъла, кийик тауукъла келтиргендиле. Кетген ёмюрледе таулула тауукъ хазна тутмагъандыла. Тауукъ этни сыйсыз, учуз этгендиле. Аммаларыбыз тауукъну гаккылары ючюн тутхандыла. Гёзенледе гёгенлеге тузлу суу къуюб, аны ичинде гаккыла бузулмазча сакълагъандыла. Джигит джашла уудан кийик тауукъла келтириб сыйласала неда уучула таудан энгишге эниб келе, алларына не сабий, не тиширыу, не къыз тюбесе, кёлтюрюб келген къанатлыларын алагъа бериб, къууандырыб кетгендиле. Джугъутур, марал келтирселе, хоншугъа-тенгнге юлюш этиб, къууандыргъандыла. Элде къарыусузгъа, ауругъан адамгъа да юлюш чыгъаргъандыла. Керексизге джанлыны, джаныуарны ёлтюрмегендиле. Апсатыдан, аны къызыны къаргъышындан да къоркъгъандыла. Апсатыны къызы керексиз кийиклени, джаныуарны ёлтюргенлени къаргъагъан этгенди деб ийнаннгандыла. Джут, ачыулу уучуланы Апсатыны къызлары кеслерин мараллагъа ушатыб, алдаб, таулагъа элтиб, таудан атхандыла. Асыл уучуланы уа тау джолчукъ бла кеслерини ызларындан къуудуруб, кеслери бугъуб джугъутурланы болгъан джерлерин билдиргендиле.
30. Узакъдан атлы джашла элге кирселе, атдан тюшюб, алай киргендиле.
31. Эки джаш тюйюшселе, озуб баргъан тиширыуну, сабийни, уллайгъан адамны эслегенлей огъуна, тюйюшню тохтатыб, ойнаб тутушханча этгендиле. Алайда тургъан джашла да алагъа орча этиб, керексиз тутушну тохтатхандыла.
32. Элде юй ишлеген (маммат джыйгъан) болса, биринчи джаш тёлю баргъанды болушургъа.
33. Къарачай-малкъар джашла намысны билген, кишини намысын сындырмагъан, джууаш джашла болгъандыла. Алай а аланы намыслары бла ойнаргъа базыннган адам болса, кишиликлери ичлеринде болгъанды. Адамсызлыкъны, сатхычны кечмегендиле бир халкъгъа да. Ойнай да, ишлей да, уруш эте да билген уучу, малчы, джерчи, къаячы, джылкъычы, темирчи, алтынчы, кюмюшчю, сабанчы, саудюгерчи джашларыбыз болгъандыла. Тыш къралладан озгъан ёмюрледе келген алимле, къаячыла, бизни къарачай-малкъар къаячы джашланы адамлыкъларын, джигитликлерин, чомартлыкъларын джазыб, башха халкъла да билирча этгендиле.
34. Элге келген атлыгъа, озуб баргъан джолоучугъа, къайсы халкъдан да болсун, туруб намыс, салам бергендиле. Къонакъбайлыкъ этерге сюйгенлерин билдиргендиле. Юйден суусаб, айран чыгъаргъандыла. Сыйланмай озгъанны сюймегендиле. Аманлыкъ бла, гудучулукъ бла келгенлеге таулу къаманы татыуун кёргюзгендиле. Халкъыбызны мамыр джашауну сюйгенин, кеслерин сыйсыз этдирмезликлерин да кёргюзтгендиле.
35. Джашла юслерине уугъа, джортууулгъа, ишге юйде, урушда да джарарча кийимле кийгендиле. Алтын къоллу къарачай-малкъар уста тиширыула этген джамчы башха халкъладан эсе тынгылы болгъанды. Сууукъну, не уллу джангурда да суу тамчыны ётдюрмеген, бойнунда джелде, ат чаришде да озмазча, кюмюш ыргъакълары болгъанды. Гебенек джамчы - къойчулагъа, малчылагъа уа башлыкъ къошуб тикгендиле. Тюклю джамчыла, сыйдам джамчыла, акъ, къара джюнден да этилгендиле. Акъ джамчыны кёбюсюне байла, бийле кийгендиле. Тери, сахтиян, согъулгъан къумачдан кёнчекле кийгендиле, аланы аулары бек кенг тигилгенди, ат юсюнде къыйналмай айланырча. Джабылгъан боюнлары болгъан кёлекле кийгендиле. Сырылгъан джылы къапталны бойнундан белине дери кюмюш тюймелери болгъанды, узунлугъу уа тобукъгъа, тобукъдан аз энгишгерекге дери джетгенди. Асса - бешмет, къадама бешмет - ичинден къадамасы болгъан (кольчуга), териден джумушакъ бешмет, алан бешмет дагъыда аны кибик кёб тюрлю болгъанды. Чепкенле: узуну, къысхасы, бий чепкен, аскер чепкен, ёзден чепкен хазырлары бла. Черий чепкен уруш чепкенди. Кийиз, тюклю тери ышымла, джюн халыдан эшилиб этилген ышымла. Къама, белибау кюмюш кереклери бла. Кюмюш билеуле тагъылгъан белибау. Беллеринде сахтиян добурачан – шкокга отлукъ салыргъа джюрютгендиле. Белибау къысмай, чепкенни ачыб, айланыргъа джангыз къартланы эркинликлери болгъанды. Башларына кийген хылбы къалпакъ - шляпа, джубу бёрк – къой териден тюклю, уруш такъыя – бёрк, башлыкъла, байракъчы бёрк, байла кийген – байбаш бёрк, аны кибик кёб тюрлю бёркле болгъандыла.
Аллай тулпар, гёджеб, джигит омакъ джашлагъа уа къаллай къызла джарашадыла джашау нёгер болургъа? Бизни къарачай-малкъар къызлагъа таулу къыз болгъанын билгенлей джашларыбыз «эгечим», деб сёлешедиле. Къызларыбыз да ма ол джашла махтанырча, кеслерин намыслы джюрютгендиле.
 
* Джаш кийимлени атлары Къудайланы Мухтарны 2008-чи джыл чыкъгъан «Минги Тау» журналны 5-чи номеринде басмаланнган излем-илму ишинден алыннганды. 
  УЛБАШЛАНЫ Саният.
 
{jcomments}