СЕЙИРЛИК ДЖАЗЫУЛА
Хурзукда Джуртну эски къабырларына къайтдыкъ. Эски десек да, джангыла да бардыла. Танышладан, джууукъладан ауушхан болса, Уллу Къарачайгъа келе, джамагъат къабырлада дууагъа къошула тургъанма. Алай а былайда болмагъан эдим. Джол устабыз, белгили джашларыбызны бири Джатдоланы Сагъыт хаджи дууа да окъуб, айландырыб кёргюздю. Мен оюм этгенден, бюгюннгю къарачайлыланы кёбюсю алайда болмагъандыла. Аны амалтын, сейирсиннген затларымы джазама.
Ёмюрлени озуулары бла, сын ташла бата барыб, башында бир-эки къарыш къалгъанла аслам эдиле. Алай а, заманнга бой салмай, тыш къарамалары бир кесек тюрленселе да, алгъыннгы дараджаларында сакъланнган, мийикликлери бир метрден атлагъанла да бар эдиле. Алада джазыулагъа барыбыз да эс бёлдюк. Былайда джатхан ким болгъаны, туугъан, ёлген джылы-зат джазылгъан болурла, дегенден озуб, бизден кескин джоралагъан чыкъмады. Тарихчи, археолог болмасакъ да, бу темалагъа аталгъан китабланы, статьяланы окъур ючюн къалмагъанбыз. Быллай затланы табхан алимле суратларын да басмалайдыла. Бери джетген болмазла, бу джазыуланы бир джерде кёрмегенбиз. Бир-бирибизге аланы айта тургъанлай, мени эсиме бир зат тюшдю.
1992-чи джыл, Тюркде Аппаладан джууукъларыбыз чакъырыб, анда эки ыйыкъдан артыкъны туруб келген эдим. Джер-джерге да айландыргъан эдиле. Бир кере Конья шахарда, XII-чи ёмюрде джашагъан суфий-поэт Мавлана Джелалладдин Румини межгитине элтдиле.
Анда XII-чи ёмюрден бусагъатха дери чыкъгъан Къур’анла, китабла сакъланадыла. Къагъыт болмагъан сагъатда, ариу тазалаб, терилеге джазыб да чыгъаргъандыла, дегенлерин кёзюм бла кёрдюм. Джуртда эски къабырланы сын ташларында джазыула, XII-чи-XIII-чю ёмюрледе чыкъгъан Къур’анланы харифлерине ушай эдиле. Алай эсе уа, бизни ата-бабаларыбыз Уллу Къарачайда ол заманлада да джашагъандыла. Мен билиб, эски джазыуланы окъуй билген илмуланы доктору, профессор Байчораланы Сосланды. Не ол, не башха быллай затладан хапарлары болгъан алимле, алайгъа барыб, окъуб тюзюн чыгъарсала, халкъыбыз бери къачан келгени бла байламлы, эндиге дери толу белгили болмагъан затла ачыкъланныкъ эдиле.
Сын ташда джазыуланы юслеринден да талай сёз.
Илмуну, техниканы бусагъатда джетишимлери бла да ташха аллай джазыуланы, алай ариу джазгъан бек къыйынды. Ол ёмюрледе алай этерге къолларындан келген адамла болгъанларына ким да сейисинирчады. Ол харифлени агъачны юсюне тюшюрюр ючюн да уллу усталыкъ, чемерлик, фахму керекди. Ташха алай джазар ючюн къаллай инструментлени хайырландыргъан болурла? Ол да тарихни бир тахсасыча къаллыкъды, деген оюмну айта, алайдан башха къабыр таба атландыкъ.
- Бу Байрамукъланы Джатдайны къабырыды, – деди сын ташны туурасына элтиб Сагъыт хаджи.
Джатдайны ким болгъанын, ол халкъына этген игиликлени эшитмеген, билмеген джокъду. Аны джашаууну юсюнден былайда да джазаргъа керек болмаз. Алай а къабырына, сын ташына киши магъана бермегени белгили эди. Тёгерегин ариуларгъа, сын ташда джазыуланы джангыртыргъа амалсыз керекди. Ансы, ким болса да элтиб кёргюзтмесе, бир бош адамныкъына санаб, сансыз этиб къаты бла озарыкъдыла. Аны джамагъат организацияланы, Байрамукъ тукъумну тамадаларыны, халкъыбызны джигитини ахлуларыны барыны да эслерине салама.
Ёмюрлени озуулары бла, сын ташла бата барыб, башында бир-эки къарыш къалгъанла аслам эдиле. Алай а, заманнга бой салмай, тыш къарамалары бир кесек тюрленселе да, алгъыннгы дараджаларында сакъланнган, мийикликлери бир метрден атлагъанла да бар эдиле. Алада джазыулагъа барыбыз да эс бёлдюк. Былайда джатхан ким болгъаны, туугъан, ёлген джылы-зат джазылгъан болурла, дегенден озуб, бизден кескин джоралагъан чыкъмады. Тарихчи, археолог болмасакъ да, бу темалагъа аталгъан китабланы, статьяланы окъур ючюн къалмагъанбыз. Быллай затланы табхан алимле суратларын да басмалайдыла. Бери джетген болмазла, бу джазыуланы бир джерде кёрмегенбиз. Бир-бирибизге аланы айта тургъанлай, мени эсиме бир зат тюшдю.
1992-чи джыл, Тюркде Аппаладан джууукъларыбыз чакъырыб, анда эки ыйыкъдан артыкъны туруб келген эдим. Джер-джерге да айландыргъан эдиле. Бир кере Конья шахарда, XII-чи ёмюрде джашагъан суфий-поэт Мавлана Джелалладдин Румини межгитине элтдиле.
Анда XII-чи ёмюрден бусагъатха дери чыкъгъан Къур’анла, китабла сакъланадыла. Къагъыт болмагъан сагъатда, ариу тазалаб, терилеге джазыб да чыгъаргъандыла, дегенлерин кёзюм бла кёрдюм. Джуртда эски къабырланы сын ташларында джазыула, XII-чи-XIII-чю ёмюрледе чыкъгъан Къур’анланы харифлерине ушай эдиле. Алай эсе уа, бизни ата-бабаларыбыз Уллу Къарачайда ол заманлада да джашагъандыла. Мен билиб, эски джазыуланы окъуй билген илмуланы доктору, профессор Байчораланы Сосланды. Не ол, не башха быллай затладан хапарлары болгъан алимле, алайгъа барыб, окъуб тюзюн чыгъарсала, халкъыбыз бери къачан келгени бла байламлы, эндиге дери толу белгили болмагъан затла ачыкъланныкъ эдиле.
Сын ташда джазыуланы юслеринден да талай сёз.
Илмуну, техниканы бусагъатда джетишимлери бла да ташха аллай джазыуланы, алай ариу джазгъан бек къыйынды. Ол ёмюрледе алай этерге къолларындан келген адамла болгъанларына ким да сейисинирчады. Ол харифлени агъачны юсюне тюшюрюр ючюн да уллу усталыкъ, чемерлик, фахму керекди. Ташха алай джазар ючюн къаллай инструментлени хайырландыргъан болурла? Ол да тарихни бир тахсасыча къаллыкъды, деген оюмну айта, алайдан башха къабыр таба атландыкъ.
- Бу Байрамукъланы Джатдайны къабырыды, – деди сын ташны туурасына элтиб Сагъыт хаджи.
Джатдайны ким болгъанын, ол халкъына этген игиликлени эшитмеген, билмеген джокъду. Аны джашаууну юсюнден былайда да джазаргъа керек болмаз. Алай а къабырына, сын ташына киши магъана бермегени белгили эди. Тёгерегин ариуларгъа, сын ташда джазыуланы джангыртыргъа амалсыз керекди. Ансы, ким болса да элтиб кёргюзтмесе, бир бош адамныкъына санаб, сансыз этиб къаты бла озарыкъдыла. Аны джамагъат организацияланы, Байрамукъ тукъумну тамадаларыны, халкъыбызны джигитини ахлуларыны барыны да эслерине салама.
КЮМЮШ СУУ
Ючкекенде мени къабыргъа хоншум Алийланы Магомет адамлыгъы, билими, болуму, аламат юйдегиси бла да джамагъатда юлгюге айтылыб тура эди. Черкесскеден юйге барсам, анга къайтмай кетмей эдим.
Бир кере къайтханымда, иги кесекни ушакъ этгенден сора:
- Унутуб турама, - деб, ол бир бёлмеге таууш этди да: «Ол флягадан Билялгъа да ичиригиз», – деди. Литр сыйыннган уллу кружка бла бир сууну келтирди джашчыгъы Ахмат. Былай кёз джетдиргенлей, мен кёрген, билген сууладан акъсылдым болгъанын ангыладым. Башлагъаным бла бошаб къойдум. Бир кесек гара татыучугъу да бар. Мен быллай сууну ёмюрюмде ичмегенме. Сейирсиниб, хапар сордум.
- Ёмюрледен бери да айтылыб тургъан кюмюш суу дегенлери буду. Уллу Къарачайгъа бара, Къарт-Джуртха кёпюрден ётгенлей, сол джанына бурулуб бир кесек барсанг, къаяны тюбюнден чыгъады. Лабораторияда-затда къараб, тинтиб бегитген джукъ окъумагъанма, ата-бабаларыбыздан келген хапарлагъа кёре, адамны ич органларында ол джарамагъан джокъду. Айтхан эселе, билиб айтхан болурла. Аны тёбен джанында, рудникни башы бла келиб, Къобаннга къошулгъан суугъа «шайтан суу», дегендиле. «Радиациясы барды», - дегендиле алгъаракъда тинтгенлеринде, дей эдиле. Алайды да, лабораториялары болмаса да, ата-бабаларыбыз аллай затланы билгендиле, ангылагъандыла. Кюмюш суу мени къыяуларыма да себеб болса уа деб, юч айны мындан алгъа барыб, фляга бла бир суу алыб келген эдим. Джарагъанча ангылагъанымда, дагъыда эки кере келтирдим. Къаллай бирни тутсанг да, татыуу тюрленмейди. Талай адамгъа айтхан эдим да, ала да келтириб ичедиле. Джарайды, деб махтайдыла. Эски Ата джуртубузда гарала да кёб, дарман хансланы уа санаб чыкъгъан да къыйынды, дагъыда къайсын айтайым… Аллах берген ол игиликлени багъалата, хайырландыра билмейбиз…
Андан бери отуз джыл озгъан болур, Магометни (Аллах джандетли этсин) айтханы бла, иш этиб баргъаным да болгъанды, бир джумуш бла барсам да ол суудан ичмей, шышалагъа къуюб келтирмей къоймагъанма. Мындан алда редакцияны коллективи тарихибиз бла байламлы затлагъа къарай ары чыкъгъанында, алайгъа къайтыб суу да ичдик, биргебизге да алдыкъ. Сау къаллыкъ ким эсе да, аны тёгерегине буруу да этиб, таш да тёшеб, джарашдырыб тура эди.
Бир кере къайтханымда, иги кесекни ушакъ этгенден сора:
- Унутуб турама, - деб, ол бир бёлмеге таууш этди да: «Ол флягадан Билялгъа да ичиригиз», – деди. Литр сыйыннган уллу кружка бла бир сууну келтирди джашчыгъы Ахмат. Былай кёз джетдиргенлей, мен кёрген, билген сууладан акъсылдым болгъанын ангыладым. Башлагъаным бла бошаб къойдум. Бир кесек гара татыучугъу да бар. Мен быллай сууну ёмюрюмде ичмегенме. Сейирсиниб, хапар сордум.
- Ёмюрледен бери да айтылыб тургъан кюмюш суу дегенлери буду. Уллу Къарачайгъа бара, Къарт-Джуртха кёпюрден ётгенлей, сол джанына бурулуб бир кесек барсанг, къаяны тюбюнден чыгъады. Лабораторияда-затда къараб, тинтиб бегитген джукъ окъумагъанма, ата-бабаларыбыздан келген хапарлагъа кёре, адамны ич органларында ол джарамагъан джокъду. Айтхан эселе, билиб айтхан болурла. Аны тёбен джанында, рудникни башы бла келиб, Къобаннга къошулгъан суугъа «шайтан суу», дегендиле. «Радиациясы барды», - дегендиле алгъаракъда тинтгенлеринде, дей эдиле. Алайды да, лабораториялары болмаса да, ата-бабаларыбыз аллай затланы билгендиле, ангылагъандыла. Кюмюш суу мени къыяуларыма да себеб болса уа деб, юч айны мындан алгъа барыб, фляга бла бир суу алыб келген эдим. Джарагъанча ангылагъанымда, дагъыда эки кере келтирдим. Къаллай бирни тутсанг да, татыуу тюрленмейди. Талай адамгъа айтхан эдим да, ала да келтириб ичедиле. Джарайды, деб махтайдыла. Эски Ата джуртубузда гарала да кёб, дарман хансланы уа санаб чыкъгъан да къыйынды, дагъыда къайсын айтайым… Аллах берген ол игиликлени багъалата, хайырландыра билмейбиз…
Андан бери отуз джыл озгъан болур, Магометни (Аллах джандетли этсин) айтханы бла, иш этиб баргъаным да болгъанды, бир джумуш бла барсам да ол суудан ичмей, шышалагъа къуюб келтирмей къоймагъанма. Мындан алда редакцияны коллективи тарихибиз бла байламлы затлагъа къарай ары чыкъгъанында, алайгъа къайтыб суу да ичдик, биргебизге да алдыкъ. Сау къаллыкъ ким эсе да, аны тёгерегине буруу да этиб, таш да тёшеб, джарашдырыб тура эди.
АППАЛАНЫ Билял.
{jcomments}
