Быйыл август айда Къочхарланы Матайны джашы Сеитбийге 90 джыл толлукъ эди. Ол джашауун Тёбен Мараны сегизджыллыкъ школунда устаз болуб ашыргъанды. Ёсюб келген тёлюлеге урунуудан дерс бергенди. Бюгюнлюкде ол окъутхан сохтала республиканы джер-джеринде джашайдыла, бирер джерде урунуб, атларын сый-махтау бла айтдырадыла. Сюйген устазларыны 90-джыллыгъын белгилерге Тёбен Мараны школуна аны алгъыннгы сохталары джыйылгъандыла. Ала, бир-бири ызларындан тизилиб, сабий заманларында окъугъан классха кириб олтурадыла. Школну директору Къочхарланы Казбек, джыйылгъанлагъа джылы тюбеб, кёб ашхы сёз айтады.

- Сеитбий Матаевич окъутхан сохтала бюгюн да устазларыны этген игилигин эслеринде тутадыла, - дейди Казбек. – Бизни барыбызны да ол кёб иги затха юретгенди. Аны къайгъырыуу бла къолубузгъа чёгюч алыб, агъачдан, къангадан турмушда керекли кёб зат этгенбиз. Ол бизге табигъатны сюерге, аны сакъларгъа, чыпчыкълагъа юйчюкле ишлерге юретгенди. Бек ариу тили бар эди. Ол себебден сохтала аны тёгерегине джоппу джыйылыб къалыучан эдиле. Аллай устазладыла джаш адамлада адамлыкъ шартланы тамалын салгъанла да.
Бюгюн башлары, сакъаллары агъарыб тургъан адамла элли джылны мындан алгъа аланы джашауну тюз джолуна салыргъа болушхан устазларын сый-махтау бла эслерине тюшюредиле. Аланы бири Хапаланы Асхатды.
- Бюгюн кибик эсимдеди, 1963-чю джыл Сеитбий Матаевич, бизни школну сохталарындан джыйын къураб чалкъыгъа чыкъгъаныбыз. Ол заманда чалкъы чалгъан бек къыйын эди, - деб эсине тюшюреди Асхат. – Бусагъатда адамла асламысына техниканы кючю бла хазырлайдыла биченни. Тюз джерледе косилка бла чалгъан бек тынчды. Техника кирелмезлик джерледе чаладыла бюгюнлюкде къол бла, бизни заманыбыз да уа тюзню, тикни хансын да къол бла чала эдик. Къарачайны бурундан келген адетлерине кертилик таныта, Сеитбий Матаевич бизни бютеу адетлени барына юрете эди. Биргебизге текебиз болуучан эди. Теке, ойнаб, чынгаб, келген къонакъланы аллына чыгъа эди. Биз да, танг атмай туруб, чалкъы чала эдик. Тиширыула ашарыкъ эте эдиле, дырыныбызны джыя эдиле.
Алайды, школда урунуу дерс бергенни тышында да Сеитбий къурагъан сохта бригада, «Мара» совхозгъа 300-400 тонна асыулу бичен хазырлаб тургъанды. Джыйында хар ким кесини орнун билгенди. Тамадагъа тынгыламагъан, уллугъа джууаб этген адет болмагъанды. Сеитбийни уллу адамлыгъына, джюрек халаллыгъына базыб адамла джыйыннга кеслерини къыз сабийлерин да ийиб тургъандыла. Бир къошда джашчыкъла тургъандыла, бирсиде ашарыкъ этген тиширыула бла къызчыкъла. Джашчыкъла чалкъы чалгъандыла, къызла дырын джыйгъандыла. Сеитбийни къошунда Къарачайны ёмюрледен келген ариу адетлери кирсиз, таза сакъланнгандыла, адебге-намысха уллу магъана бергендиле. Сеитбий джашаууну ахыр кюнюне дери чалкъычы джыйыннга башчылыкъ этиб тургъанды. Алай а ёмюрде бир сёз, бир къайгъы чыкъмагъанды – адеб-намыс сакъланнганды, сохтала къачда къыйынларын табхандыла. Алай бла совхозгъа болушлукъ этилгенди, сохтала кеслерини ачхаларына школгъа хазырланнгандыла эмда кеслеринден гитчелеге да болушхандыла.
Школда кёб ашхы затны эсге тюшюргенден сора, джыйылгъан миллет Апсаланы Къышлыкъгъа атланады – Сеитбий джыйыны бла чалкъы чалгъан джерге. Келген адамланы башларында кийиз бёрклери, къолларында чалкъылары бардыла. Онла бла джылланы мындан алгъача, ала тамаданы алгъа салыб, чалкъы чалыб башлайдыла. Джыйынны аллында джылы 75-ден атлагъан Хайыркъызланы Рамазан барады, аны ызындан Сеитбий Матаевични уллу джашы Джашарбек, андан сора да алгъыннгы джыйынланы адамлары Чычханчыланы Мухаджир, Хапаланы Асхат, Французланы Казбек, Хапаланы Далхат, Шаугенланы Башир, Къочхарланы Руслан дагъыда башхала. Исси кюн башларындан аяусуз тийсе да, джыллары келген чалкъычыла, беллерин тюзетмегенлей, дюрюню аягъына чыгъадыла. Мангылайларындан терлерин сюртюб, кетген-озгъан заманланы эсге тюшюрюб башлайдыла.
- Мен ол кёзюуде джаш адам эдим, Огъары Мараны школунда устаз болуб ишлей эдим, - дейди Хайыркъызланы Рамазан. – Эки элни да ичинде Сеитбийни сыйы бек уллу эди. Аны мастерскоюна сейир болуб келиб къарагъан эдим. Анда болмагъан зат джокъ эди. Бир къауум кереклени Сеитбий юйюнден алыб келген эди. Шиндикле, столла, чыпчыкълагъа юйчюкле ишлей эдиле сабийле аны башчылыгъы бла. Тёбен Мараны школу къыйын джерде орналгъанды. Алай болса да Сеитбийни башчылыгъы бла сохтала кеслерине футбол, волейбол ойнаргъа майданчыкъ ишлеген эдиле.
Чалкъычыла, олтуруб, чалкъыларын таблайдыла. Чалкъы иги табланмаса, чалкъычыны иши алгъа бармайды. Къыйын тау джерледе чалкъы чалгъанла аны кимден да иги биледиле.
- Бизни аталарыбыз чалкъы чалгъан заманда чалкъыны багъасы бек уллу болгъанды, - дейди Чычханчыланы Мухаджир. – Айтыулагъа кёре, иги чалкъыны бир тууарны багъасын бериб алгъандыла. Ала биз чалгъан чалкъыладан уллу болгъандыла. Биз, 7-чи - 8-чи классны сохталары болуб, чалкъы чалгъан заманда бирча чалкъыла бла чала эдик. Ала бек уллула тюл эдиле. Биз башха чалкъыланы кёрмегенбиз. Чалкъыны заводдан чыкъгъаны бла хайырландырыб башларгъа болмайды. Анга саб салгъан заманда башын бюгюб таб джарашдырыргъа керекди. Таблыкъны билмесенг, чалкъынг хансны чалыргъа унарыкъ тюлдю. Бу затда аны тюз таблауну магъанасы уллуду. Биз Сеитбийни джыйынына джюрегибиз талпыб, къууаныб бара эдик. Атыбыз айтыллыгъын, сыйыбыз чыгъарыгъын, хакъыбызны табарыгъыбызны ажымсыз биле эдик. Сеитбий къолу неге да джарашхан огъурлу адам болгъаны бла бирге ариу тилли устаз эди. Кесин джюрютгени бла бизге ашхы юлгю эди.
Чалкъычыла экинчи дюрюню башындан киредиле. Ол кёзюуде теке, гелеу сыртда ары бла бери чабыб, къонакъла келе турадыла дегенни билдиреди. Кертиси бла да, къонакъла келедиле. Аланы ичлеринде «Мара» совхозну алгъыннгы директору, бюгюнлюкде белгили джамагъат къуллукъчу Гочияланы Хаджи-Ахматны джашы Борис да барды. Чалкъычыла дюрюню аягъына джетерге Борис да нёгерлери бла алайгъа келеди. Саламлашыб, биягъынлай Сеитбийни юсюнден сёз башланады.
- Сеитбийни къошуна келсем, тамам солуб кетиучен эдим. Хар неси да ма былай болсун дерча джарашыб эди, - дейди Гочияланы Борис. – Ол кёзюуде совхозгъа джыл сайын аны джыйыны 300-400 тонна бичен бериб тургъанды. Биченни чалгъан да эте эдиле, джыйгъан да эте эдиле, гапыналагъа уруб, аладан да гебен эте эдиле. Алайды да, 14-15-джыллыкъ джашчыкъла элде эм баш ишни – чалкъы чалыуну – амалына башдан аякъ юрене эдиле. Сеитбийни къошунда айран да, туздам да къурумай эдиле. Суусаб ичирмей ол кишини ашырмай эди. Бек ашхы адам эди, сыйлы адам эди, халкъны эсинде да аны бла сакъланнганды.
Чалкъычы джыйындан узакъ болмай къош ишлеб, тепсиле къурайдыла. Сеитбийни къызлары, туудукълары, келинлери, аш-суу этиб, джыйылгъан миллетни сыйлайдыла. Чалкъычыланы алларына къурманлыкъ этле салынадыла.
Бу ишге башчылыкъ этген Сеитбийни тамада джашы Къочхарланы Джашарбекди. Ол Къарачай шахарда «Водоканалны» тамадасыды «Къарачай - алан халкъ» джамагъат организацияны Къарачай районда бёлюмюню эмда  «Мара» джамагъат организацияны башчысыды.
Сеитбий бла юй бийчеси Кули тёрт къыз бла юч джашны ёсдюргендиле. Бюгюнлюкде аладан бир джаш бла юч къыз къалгъандыла. Спортну белгили устасы меценат, дуниядан замансызлай кетген Къочхарланы Казбек да Сеитбийни джашы эди. Ол Шимал Кавказны миллет тутушдан тогъуз кере чемпиону эди. Ол сау заманында   Къарачай шахарда Спортну къаласын ишлеб башлагъан эди. Алай а муратына джетмегенлей дуниядан кетген эди. Озгъан джыл Спортну къаласыны турмушу тамамланнганды. Джаш адамла, ары джюрюб, спортну кёб тюрлюсю бла кюреширге мадар табадыла.
Сеитбийни уллу къызы Лиданы джашы Къушджетерланы Спартак Къарачай районну администрациясыны башчысыды. Алайды да, Сеитбийни ашхы шартлары аны юйдегисине да кёчгендиле.
Халкъыбызны белгили суратчысы Французланы Казбек, Марада джашамагъанлыкъгъа, Тёбен Марада сохта джыйынны хапарын эшитиб, 15 джылында аны джыйынында ишлерге барады.
- Туура Къарачайны чалкъычы джыйыны бла байламлы быллай ариу адетлери болгъанларын билмей эдим, - дейди Французланы Казбек. – Мизамны-джорукъну кючлю тукъум сакъланнганларына бек сейирсиннген эдим. Къочхарланы Сеитбийден урунууну дерслерин алгъан бла бирге кёб ариу халиге юреннген эдим. Бош заманым болгъанлай, биргеме чалкъы чалгъанланы суратларын салыучан эдим. Сеитбий меннге «Портрет» деб чам ат берген эди. Марачы тенглерим бюгюн да меннге алай айтадыла. Бек сыйлы огъурлу адам эди. Джандетли болсун.
Къочхарланы Сеитбийни 90-джыллыгъына аталгъан бу сейир тюбешиуге Французланы Казбек саугъасы бла келгенди – ол къолу бла Къочхарланы Сеитбийни портретин салгъанды.
Джыйылыуну аягъында Джашарбек келген адамлагъа уллу разылыгъын билдирди. Джыйылгъанла да анга разылыкъ билдирдиле. Сёзсюз да, Джашарбек атасыны сыйын чыгъаргъан бла бирге ёсюб келген тёлюлеге ашхы юлгю кёргюзгенди: ашхы адам джашаса да, дуниядан кетсе да, аны аты халкъны эсинде сакъланады. Ол себебден адамла игилик, ашхылыкъ этерге тырмашханлай джашаргъа керекдиле.

Чотчаланы Ахмат.