Хычын


Хычынла бла бёрекле къарачай хантланы ичинде дамлы, татымлы ашарыкъланы бир къауумудула. Ала, кърым хычындан къалгъанла, кюн сайын да, къууанчла бла эмда байрам кюнледе да къарачай юйдегилени тепсилерин джасагъан ашарыкъладыла. Хычын бишириу оюн-чам халда этилген чурумла бла (иш къойгъан, оюнну юсю бла ачха алгъан, хар неси толу джетмеген хычынны бишириб бериу дегенча) да байламлыды. Къарачай хычынны аты Италияны пиццасындан артха къалмайды дамлылыгъы, белгилилиги бла да.
Хычынны сансыз-санаусуз кёб тюрлюсю барды. Аны будай неда нартюх унладан этедиле. Тылыны ачытхы бла неда ачытхысыз басадыла. Ичине уа тартылгъан эт, ууулгъан гардош, ачыгъан (творог),  бышлакъ, чюгюндюр чапыракълагъа тузлуракъ бышлакъ къошуб эмда дамлы затла салыб биширедиле аны.

Бузлама

Къойну аякъларындан, башындан алыннган 400 грамм этден, 30 грамм быхыдан, 40 грамм сохандан, 5 грамм сарысмакъдан этиледи. Тузну адам сюйгенича къошады.
Къойну юйютюлген башын, аякъларын ууакъ туураб, къазаннга салыб, сууукъ суу къуюб, башына чыкъгъан кёмюгюн ала, 4-6 сагъатны къайнатыргъа керекди. Бише башлагъанлай этни сюекден айырыб, шорпаны сюзюб, этни ууакъ туураб ызына къуяргъа керекди. Сагъат джарымдан анга быхы, сохан къошулады. Андан сора 20 минутну къайнатыргъа керекди. Ууакъ этилген быхы, гин, башха затла да къошуб, хазыр болгъан бузлама, сауутха къуюлуб къалса, ол къалын болады.
 
Тузланнган бауур бла тил
 
Бир адам юлюш 150 грамм тууар неда къой тилден, 150 грамм тууар неда къой бауурдан, 150 грамм туз атылгъан хуппегиден, 5 грамм сарысмакъдан, 0,1 грамм ачы къызыл шибижиден этиледи. Бишген бауур неда тил хуппегиде джарашдырылгъан рассолгъа салыныб, анга туз къошулады. Бирле сарысмакъ да къошадыла. Аны хазыр болгъунчун 8-10 кюнню тутаргъа керекди. Андан сора тепсиге, ууакъ тууралыб, гин, башха затла къошулуб, бишген гардошха сууукълай салынады.

КъЧР-де Гигиена бла эпидемиологияны юслеринден аралыкъны микробиология лабораториясында кёб тюрлю тинтиу ишле этиледиле. Тинтиуле бир кереге талай затны ачыкълайдыла. Алай бла Роспотребнадзор къуллукъну республикада управлениесини иш баджарыууна себеблик этедиле. Джангыз алайда тинтедиле адамланы джашауларында амалсыз керекли затланы - джерни, сууну, хауаны адам улуну чархына къалай джарагъанларындан башлаб, аны клиника-диагностика джаны бла тинтиу ишлери бла адамны биология къадары да.
Ол лабораторияда врачла да, лаборантла да ишлейдиле.

 Биринчи кере «учханында», аны джолу болмай къалгъан эди. Къанат сюеклеге ушатыб бир затла ишлейди да, юйюнден эки джукъа орун джабыуну джашыртын алыб чыгъыб, ол ишлеген затларына джайыб тагъады. Сора мийик джардан секириб кетеди учар муратда. Аллай бир уллу эди аны учаргъа излеми! Алай а, ай медет, орун джабыула чыдамайдыла да, джаш, хауада бурула келиб, джерге тиеди, къолун да сындырады!
Ма былайды сабий заманында Балаланы Мекерни муратына джетерге излемин толтура билгени. Энди уа, ол заманын эсине тюшюре, сюйюмлю ышарады сау дуниягъа белгили лётчик, парашют спортну халкъла арасы устасы Мекер Магометович.
Мекер, дунияны эсгере башлагъандан бери лётчик болуб, къанатлыча учаргъа излегенлей ёсгенди. Туугъаны Къобу Башы элде болса да, Кисловодск шахарда бошагъанды орта школну. 14-чю номерли орта школну тауусханлай, Ставрополда авиация училищеге къагъытларын бериб, лётный факультетге киреди. Аскер къуллугъун да анда тындырыб, дипломун да алыб чыгъады 1973-чю джыл. Ол джыллада Мекер 7859 кере секиргенди кёкден парашют бла. Эм биринчи кере уа, башында айтханыбызча, 14 джылында секиргенди.
- Ол «джигитлигим» таурухдача бир зат болгъан эди, - деб эсине тюшюреди Бала улу. - Ол кесек заманны ичинде саулай джер къучагъына сыйыныб къалгъан эди. Алай «учханым» таурухдача болса да, къанатлы болургъа излемим джюрегимден къоркъуу сезимни алыб атхан эди. Ол заманда ангылагъан эдим мындан ары джашаууму магъанасы кёк бла хауада учуу болгъанын.
Уллу болгъанындан сора да джашауундан хапар айта, былай эсге тюшюреди Мекер: «Бир кере къарангы заманда чыныгъыу-юрениу секириуле боладыла парашют бла. Ол кёзюуде хауада австриячы нёгерим бла мени парашютларыбызны чындылары бир-бирлерине чырмаладыла да къаладыла. Экибиз да, бир-бирлерине илиннген тау къушлача болуб, терк огъуна энгишге тюшюб башлайбыз. Башха мадарыбыз болмай, экибиз да, чындыларыбызны кесебиз да, запасда тургъан парашютларыбызны джаябыз. Ол иш Австрияны Виллах деген шахарыны къатында болгъан эди.

Тамазов Каншао бла Мурат къарнашладыла. Экиси да суратлау темирчилик бла кюрешген усталадыла. Аланы чемерликлери халкъ ичинде уллу бюсюреуге, разылыкъгъа тыйыншлы болуб, махтау табхынчы ала къаллай бир темирни бюкген, «джазгъан» болурла, деб ойлашырчады. Ким юретгенди аланы ол усталыкъгъа? Володя деб бир аламат адам бла шагъырей болгъан Мурат аны ишин бек джаратады, Володя темирден этген «оюула» аны джюрегине джол табадыла терк огъуна.