1935-чи джыл, бюгюннгю Къарачай-Черкесияны джеринден, ортача тергесек, 900 баш тутхан юйдеги кёчюрюледи. Аланы арасында къарачайлыла 700, черкеслиле 100, абазалыла бла тегейлиле 50, къалгъаны да башха миллетледен боладыла. Барын да бир эшелонда элтиб, Узбек ССР-ни мамукъ ёсдюрген «Баяут» совхозуна къуядыла. Алайгъа «Голодная степь» дегендиле - кеси да он минг гектаргъа джууукъ джер, Сыр-Дарьяны джагъасы. Къаргъышда айтылгъан джерде 1938-чи джыл Байрамкъулланы Хамзатны юйдегисинде бешинчи сабий, джашчыкъ, тууады. Атына Мусса атайдыла.

Орта школну бошагъандан сора Самарканд шахарда халкъ мюлкге устала хазырлагъан институтха киреди. 1959-чу джыл аны «товароведение и технология производственных товаров» деген факультетинде баш билим алыб чыгъады.

- Къыйын хауа болумда, хар не къытлыкъда джашаса да билим, усталыкъ алыргъа бек тырмаша эди джаш тёлю, - деб эсине тюшюреди Мусса. – Аладан кёбле артда тюрлю-тюрлю санагъатлада джууаблы къуллукъланы тындырыб, миллетибизни атын айтдырыб турдула. Школда, институтда джылларында да, урунуу джолуму башлагъандан сора да ол адамладан кёб затха юреннгенме, керек джерде джакълыкъ да табханма. Аланы талайын эсигизге салайым: Орусбийланы Ануар, Токъладан Махмут бла Магомет, Байрамукъланы Махмут, Ногъайлыланы Асхат, Катчиланы Ахмат, Урчуков Нюрчюк дагъыда башхала. Была биз джуртубузгъа къайтхандан сора халкъ мюлкню ёсдюрюуге уллу къыйын къошхандыла. Башха санагъатлада да махталгъан баяутчуланы арасында алимле Гочияланы Софьяны, Эрикгенланы Лизаны, Акачыланы Софьяны, белгили хирургла Ногъайлыланы Джагъафарны, Батчаланы Людмиланы, чегетчиликни инженери Тамбийланы Анварны, устазла Боташладан Зурум бла Байдыматны, Байрамкъулланы Патяны, КъЧР-ни халкъ артисти Батчаланы Тамараны айырыб айтыргъа дурусду.

Биз туугъан джуртубузгъа джангы келген джыллада баш билимли устала джетишмей, Орта Азия бла Къазахстанда окъуу заведениелени бошагъанланы бери чакъырыб тургъандыла. Байрамкъулланы Мусса да аланы бири болгъанды. Къарачай-Черкес облисполком къагъыт ийиб, 1969-чу джыл чакъырады Муссаны. Товаровед-инструктор болуб урунуу джолун башлайды. Ол къуллукъда 16 джыл ишлейди. Кесини борчун иги тындыргъан усталаны оноучула кёз туурада тутадыла. Мусса ишине бек джууаблы къарагъанын ангылаб, аны областда универсал базагъа тамада этедиле. Коллективни иги таныгъаны, сатыу-алыу джаны бла сынамы болгъаны ишни тыйыншлысыча къураргъа онг бередиле. Базагъа башчылыкъ этген он джылыны ичинде кадрла хазырлаугъа уллу эс бёлюб турады. Артда бу санагъатда коллективлеге тамадала болуб къурамлы ишлегендиле Голубова Людмила, Байрамкъулланы Махар, Борисенко Валентина, Къочхарланы Казбек эмда башхала.

1968-чи джыл, комсомолну Ара комитетини бегими бла, быллай коллективлеге башчылыкъ этген 35 джаш бла къызны Югославияда сынамгъа къараргъа, алчы джорукълагъа юренирге ашырадыла. Байрамкъул улу да ала бла болады. Бизде производствогъа сингдирилмеген затланы кёрюб къайтады. Аны ызы бла дагъыда коллективлени башчыларындан бёлек адамны Белоруссия бла Эстониягъа джибередиле. Мусса бу джол ол адамлагъа тамада болуб барады. Ол кёргенлерини тамалында базаны ишин башха тюрлю къураргъа таукел болады. «Внедрение централизованной доставки товаров. База-магазин» деген джорукъну ишде хайырландырыб тебрейди. Башхача айтсакъ, миллетни излемин баджаргъан 870 эл тюкенден бирер адам келиб, базада болгъан товарланы кёрмючюне къараб, керекли затларын джазыб кетиб, юч кюнню ичинде айтылгъан товарланы джыйыб, хар тюкенни излемине кёре табдырыб турадыла.

Мусса кесиме джетгенни тындырама деб, кёл басыб джашагъан адамладан тюлдю. Анга джангыз бир юлгю келтирейим: «Ленинское знамя» деген область газетни 1969-чу джыл апрель айда чыкъгъан номеринде «Город - селу» деген рубрикада «Ценный почин» деб статья барды. Анда «облпотребсоюзну универсал базасыны коллективи, Байрамкъул улуну оюму бла, «Къобан» совхозну джерчиликде уруннганларына болушлукъгъа 15 гектарда шекер чюгюндюр ёсдюрюрге разы болгъанды» деген сёзле бардыла. Газетде джазылгъанына кёре, ол ишни бет джарыкълы да баджарадыла. Быладан юлгю алыб, талай предприятиени, организацияны коллективлери да ол халда элчилеге болушадыла.

Алайдан «Ставропольовощепромторг» бирлешликни бизде бёлюмюне тамадагъа саладыла. Андан «Облместпром» бирлешликни баш директоруну орунбасары болуб кетеди. Бу бирлешликде сегиз мингден артыкъ адам уруна эди. Фабрикалары бла комбинатлары да тогъуз бола эдиле. Алада этилмеген зат джокъду дерча эди. Айтыргъа, тюз юс кийимле, трикотаж кийимле, уюкъла (90 минг бир джылгъа), ич кийимле, полиэтилен изделиеле, адамланы юй-турмуш джашауларында амалсыз керекли башха затла да чыгъара эдиле. Ала РСФСР-ни министрлерини буйрукълары бла узакъ, джууукъ джерлеге да джиберилиб тургъандыла. Бирлешликни баш предприятиеси Черкесскеде болгъанлыкъгъа, фабрикалары, комбинатлары районлагъа юлешиниб, элчиле ай сайын 200-300 сом (ол заманда уллу ачхагъа санала эди) ала эдиле. Къурау ишлени ауурлугъу Байрамкъул улуну юсюнде болгъанча ётедиле (1978-1995-чи джылла).

Пермь шахарда джергили промышленностну тамадаларына джораланыб курсла ачылгъанларында, Муссаны ары иедиле. Анда окъугъан кёзюуюнде «Деловое сотрудничество в системе народного хозяйства СССР» деб, бу санагъатда предприятиелени арасында иш джюрютюуню хакъындан джангы джорукъну къураб, курслагъа келгенлеге, алагъа дерс берген, юретген алимлеге, уллу оноучулагъа окъуб эшитдиреди. Бек джаратадыла. Анда кесини сынамыны тамалында, бу санагъатны айнытыр ючюн этилирге керекли талай оюм айтыла эди. Аланы бири джергили промышленностда фабрикала бла комбинатла не тюрлю болумда да къурамлы ишлерча этиуге джораланнган эди. Предприятиелени кёбюсю производство джаны бла бир-бирлери бла байламлыдыла. Ол себебден, къайсы болса да бири джумушну тындырмаса, аны зараны башхалагъа да джетеди. Алай болмаз ючюн, бек артха къалгъан фабрикагъа, комбинатха бирден болушуб аякъ юсюне салыргъа керекди, деген оюмун не джаны бла бегитген эди.

Пермь шахардан къайтханлай, ол джорукъну бизни «Облместпромда» хайырландырыб тебрейди. Дагъыда талай джерде алай этедиле. Муссаны башламчылыгъыны магъанасын аладан да билдиредиле, мында да белгили болады. Джашау тюрленнгени бла ол джорукъ къралгъа саудан джайылырча таблыкъ тюшмей къалады.

Байрамкъул улу Къарачай-Черкесияда сатыу-алыу ишни къурагъан биринчилени бириди. «Отличник потребительской кооперации СССР» деген сыйлы ат аталгъан республикабызда беш-алты адамыбыз барды да, Мусса да аланы арасындады. Къуллугъунда джетишимлери ючюн берилген талай медалы, кёб грамотасы да барды. Солургъа чыкъгъанында Кябагъа барыб, хаджи болуб да къайтханды. Къачан да керек джерге эм алгъа табылыб болуша эди, энтда алайды.

Оноугъа къошулады, къолундан келгенича кимге да болушады. Аны ол иги халилери юйдегисине да кёчгендиле. Мусса бла бийчеси Орусланы Хамзатны къызы Люба эки джаш бла бир къыз ёсдюргендиле, баш билим, усталыкъ алдыргъандыла. Энди ала толу юйдеги болуб джашайдыла, бирер джерде урунадыла. Мусса бла Любаны 10 туудукълары барды.

Бу кюнледе Муссаны 80-джыллыкъ юбилейи бла кёбле алгъышлайдыла. Биз да алагъа къошула кийик саулукъ, насыб, къууанч теджейбиз.

АППАЛАНЫ Билял.