«Камсыклыкъны, мардасы бла къабыуну,
Уллу къауум  кёрселе да тёзерле.
Халкъда бирлик, келишмеклик болмаса,
Тюз битлени эзген кибик эзерле».

                                   Халкъ джырдан.
Эртде-эртде, чегет талада отлай тургъан бир мазаллы ууанык, кюнортада  иссилеб, чегет салкъын таба теркирек атлады. Чегетни къыйырындан кире тебрегенлей, къалай да болсун эсгермей, мазаллы терекни сыннган бутагъыны бери чыгъыб тургъан джитисине къабыргъасын ышыды да, сыдыртыб аз-мазчыкъ къанатды.
Ол кёзюуде, ууаныкны юсюнде сау бир айдан артыкъны джашагъан, ашагъаны джарашхан бир семиз  бит ол сыдырылгъан джерден узакъ болмай тургъаны себебли анга хазыр аш тюшдю. Къысхасыча айтыргъа, ол дыммызка бит къандан тоялгъаныча бир тоюб сора, арлакъ барыб, «ох-ох-ох» дей, кеси кесини тоя билгенине тамам разы болуб, асыры кёб ашагъаны санларына ауурлукъ эте, андан ары барыргъа къарыуу джетмей, кёкюрегин ууаныкны джылы терисине салды. Алты аягъын да кенгине джайыб, ючкюлсыман хамхотуну  эки джанында орналгъан  узун мыйыкъларын  да аллына созгъанчаракъ эте, къалкъыр умут этди. 
Иги арлакълада джашагъан, не кёб ашаса да, ичин уу тарагъанча, санына эт къонаргъа унамагъан  бир къангич бит да аш ийисни сезгенинде, къалын чегетни ичин джырыб келгенча, ууаныкны тюклерини аралары бла кесине джол ача, тири къымылдаб, ол къан ийис чыкъгъан джерге джетди.  Къалкъыб тургъан семизка битни эсгергенинде ичинден: «Сени ичинг джарылсын! Хар аш тюшер джерге биринчи сен джетесе. Ма былайда эм азы бла минг ач бит тоярча бир аш барды. Алай а, ёлюб къалгъанлыкъгъа сен бир битге хапар билдирлик тюлсе. Аны къой, уяныб къалгъанынг болса уа, мени да къыстарыкъса былайдан. Андан эсе, сен уяннгынчы тояйым да джанлайым», – деб, къан болгъан джерге шыбыртсыз барыб, джутланыб ашаб башлады. Ашыкъгъаны амалтын  къабыныны кесекчиги терс тамагъына кетди. Кесин тыяргъа кюрешсе да, тёзалмай, джётел этди.
Ол къалкъыб тургъан дыммызка бит уянды. Къызаргъан кёзлерин ол арыкъ бит таба бура:
- Ачдан ёлген Арыкъкай! Ол къанны чыгъарыр ючюн мени къаллай бир къыйыным киргенди. Ой тыбырынг къуругъан, «Хазыр ашха – терен къашыкъ» дегенча этмей, мен уяннгынчы бир кесек сакълаб, соруб, эркинлик алыб ашамаймыса?!
Арыкъ бит ичинден: «Юсюме чаба тебресе, къачарма да къутулурма. Алай а, ол бусагъатда ауурланыб тургъаннга ушайды. Тюз къолуна тюшюб къалмасам, мени бла кюрешир къарыуу да хазна болмаз», – дей, кёллене:
- Кесингсе, Дыммызкай, ачдан ёлген а! Алай ийнамынг болсун, сен бу уллу джараны салыб, бу къадар къанны чыгъармагъа эдинг… Не, биргенге ол дуниягъамы алыб кетериксе бу къадар ашны ?! – деди.
- Мени къайры алыб кетеримде сени не ишинг барды, ой бетсиз?! Аш меники эсе – меникиди! Тас бол былайдан, уяты-хаяты болмагъан!
- Тюлдю сеники! Тейриден келген затды бу. Сен а не уят-бетлени сандырайса? Кесинге бир къара! Сен асыулу, бит тюлсе, сен хур-хур эте айланнган кирли бегедженча бир затса!
- Ай, кёлтюрем хашген, сен терсинге айланнгын, эки баш бармакъны тырнакъ ортасында къалгъын! – деб, Дыммызкай аякъ юсюне минерге изледи, алай а, санларына айтханын этдирелмеди.
Къачаргъа хазырланнган Арыкъкай аны халын эсгериб, андан да батыр бола:
- Мен тюлме хашген, сенсе! Сенсе джюрегинде Тейриси болмагъан, аманлыкъдан, ашарыкъдан тоймагъан!  Сенсе сиркелеринги кимден табханынгы да билмей айланнган уялмагъан уялмаз! Менича адебни, намысны тутхан къангич къанлыла бла сен кесинги тенг этме! Мен ким, сен а ким. Ха-ха-ха…
- Ай, мен сени маймулну тиш орталарында къалгъанынгы кенгден къараб кёрейим!  Къуруб кет былайдан дейме сеннге! – деб, хахайлады Дыммызкай.
Къысха заманны ичинде Дыммызкайны ёрге къобуб къалалмазлыгъын ангылагъан Арыкъкайны джюреги  тамам хош болуб, ашын да ашай:
- Бир джукъгъа да кетерик тюлме. Мардасын билмей, ауурланнгынчы бир ашагъан  ачдан ёлген аштаперсе сен! Джукъунгу да иги къандырыб бошаб, сора бегедженча тебрериксе кесинге ушаш джийиргеншли сиркелеринги дуниягъа джаратыб. Сиз дуниягъа азабха джаратылгъан мыс-мыс породасыз!
- Сен амандан мыс-мыс болгъун! Сеничала зарланнган этедиле мени  кирсиз  сиркечиклериме. Мен ёлсем, мени ызымдан талай сиркем къаллыкъды, сени ызынгдан а киминг къаллыкъды, ёлсенг киминг джыларыкъды о, хашген?!
- Джылау эте олтургъун сен! «Кёб джыйын да… не эсе да бир джыйын»  дегенлей, сени сиркелерингчаланы къалгъанларындан эсе, къалмагъанлары игиди! Сиз азабсыз дуниягъа!
- Хо, сен зар хашгеннге сорад Баш Тейри кимни къоярын, кимни къоймазын. Биз Тейри бла сайланнган семизкай  породабыз! «Кёбню насыбы да кёб» дейдиле. Биз кёб болсакъ, кючлю боллукъбуз, кючлю болсакъ а, не да бизники боллукъду. Ма бусагъат къычыргъанлайма, бизникиле джетерикдиле. Андан эсе, тас бол былайдан! Бу аш болгъан джер бизникиди.
- Атангдан къалгъан джер болур? Мен да къычыргъанлай, бизникиле да джетерикдиле, кёрюрбюз сора, кёбден кёб ёлюр, аздан аз ёлюр…
- Къыс дейме да кесинги! Бизникиле джетселе, сизни пара-чара этиб, къалгъаныгъызны да кесибизге къул этерикбиз.
- Атангы башы къул этерсе, биз да кесибизни сакъларча, джакъларча бир барбыз. Сиз нафыс ючюн, къан ючюн, эт ючюн, уруш этериксиз, биз а – сыйлы бит атыбызны сакълар ючюн, ийнам ючюн, намыс ючюн, бет ючюн уруш этерикбиз. Ма олду бизни – къангич къанлы битлени фикирлери.
- Фикирлеринге итим къуссун! Кет былайдан! Кетмей эсенг, мен къуугъун салыб къычырама!
- Сен къычырыб, мен да къычырыб уллу уруш болуб былайда кёбле къырылгъандан эсе, бу ауурланыб, къымылдаялмай тургъан сагъатынгда мен джангыз сенден бошайым да къояйым! – деб Арыкъкай, ууанык тюкню тюбюнде тургъан хайт деген бир зыгъыр кесекни алыб, Дыммызкайны уруб башын чачаргъа деб аллына атлады.
- Тохта, юйюнг къурумагъан, кертда дегеннге сен  алыннганмы этгенсе?.. Керти кертисин айтсакъ, сиз да, биз да битлебиз, не башхабыз барды. Кел, андан эсе, экибиз шохла болайыкъ.  Сизникиле, бизникиле дегенлени унутайыкъ да, хайда къуру экибиз  бай болайыкъ да, бу мелхум джерде джашайыкъ, – деди Дыммызкай.
- Огъай! Сен да кесингикилени, мен да кесимикилени чакъырайыкъ да, тюйюш-уруш этмегенлей  барыбыз да тояйыкъ.
- Барысына да джетерик тюлдю аш.
- Джетгенича джетер.
- Былай кел сора, иги джарашдырыб оноу этейик…
- Огъай, къатынга барсам, сен мени тутуб бир хыянат этерге боллукъса.
- Этерик тюлме…
- Ант этчи  Баш Тейри бла.
- Неме,.. Баш Тейри бла ант этеме…
- Алай эсе… – деб, Арыкъкай Дыммызкайны къатына келди.
- Да башлайыкъ сора оноуну, – дей, Дыммызкай кёз марай келиб, сермеб Арыкъкайны аягъындан буууб, кесине тартыб башлады.  Арыкъкайны къычырыгъы джер джарады, джети кёкге чыгъады. Дыммызкай да сескекли бола, къычырыб тебреди.
Кёб мычымай арыкъка къанлы битле да, дыммызка къанлы битле да къуугъуннга джетдиле. Къан чыкъгъан джараны тёгерегинде, бит уруш башланды. Ууаныкны юсюнде бир джолгъа, бир джерге быллай бир бит ёмюрде да джыйылгъан болмаз эди.
Ууаныкны джарасы асыры кичигенден тёзюмю къуруб, къачалгъаныча стауаты таба къачды. Аны къачыб келгенин кёрген иеси сейир-тамаша болуб, ууаныгыны къатына барды да,  иги эслеб къарай келди да, керти сейир-тамашаны кёрдю - ууаныкны джарачыгъыны юсюнде, битле къыжгъыл-мыжгъыл, къалабалыкъ бола тура эдиле.
- Ай къан ичген начасла, бошаб къойдугъуз да ууаныгымдан! – деб, ууаныкны иеси къош таба ашыгъыш  кетди.
Кёб мычымай ол киши шхылды эмда джюзюм сюекчиклени эзгенинде  чыкъгъан джаугъа дагъыда бир хансланы къошуб этген ачы дарманын алыб джетди. Тебреди сора, бир-бирин кесе тургъан битлени юслерине ол уу дарманны джагъыб.
Семиз ууаныкны юсюнде ох деб джашаб тургъан битле, эки къауумгъа юлешиниб уруш этгенлери амалтын, бирден къырылыб тебредиле. Бек аз бёлекчик а бирер джары къачыб къутулду. Алай а, ала да, санларына ачы дарман джагъылгъан ууаныкны юсюнде ёмюрде да айнымазча болдула.
 ТОМПАЛАНЫ Алибек.
 
{jcomments}