Бюгюнлюкде  уллу орус тилни ангыламагъан, хайт деб сёлеше билмеген  хазна  къарачайлы болмаз. Пушкинни, Лермонтовну, Гоголну, Толстойланы, Тургеневни, Достоевскийни эмда башха акъылманланы тин хазналары бла бизни танышдыргъан орус тилге таза джюрекден уллу бюсюреу этебиз!
Аны бла бирге,  биз Абу Наср Мухаммад ибн Мухаммад аль-Фарабини,  Баласагуни Юсуф Хасс Хаджибни, Махмуд Кашгарини, Ходжа Ахмет Яссауини, Чингиз Айтматовну, Мустай Каримни, Къулийланы Къайсынны, Олжас Сулейменовну дагъыда биз хайт деб ангылагъан тюрк тилледе джазгъан башха акъылманланы тин хазналарын билмей къалгъан болсакъ, Аллахны, адамны аллында да бек терс боллукъбуз. Алай болмаз ючюн а, ана тилибизни билирге керекбиз. Ана тилни билиуюбюз а, хар бирибизни юйюбюзден башланады. Ёсюб келген джаш тёлюге ана тилин иги билир ючюн бир кесек болушлукъ этелсек  деген оюмну эте, ма бу «джууукъ-тенг сёзлюкню» теджейбиз.

Предки –  ата-баба.
Фратрия – тин атала (Къарча, Ардухай, Боташ, Будуян, Ёзден, Науруз, Трам, ..). 
Родители – ата-ана.
Кровный родственник – къан джууукъ.
Родственники – джууукъла, эт адамла.


Род, племя – юзюк.
Фамилия – тукъум.
Поколение (колено) – тёлю, джик.
Потомство – туугъан-туудукъ.
Семья – юйдеги, юйюр.
Прадедушка – баба.
Прабабушка – бийба, амма.
Прадедушка по папиной линии – акка баба.
Прадедушка по маминой линии – амма баба.
Прабабушка по папиной линии – дада бийба.
Прабабушка по маминой линии – аннюу бийба.
Дедушка – къарт аття, аппа, акка, дада.
Бабушка – къарт ання, аннюу.
Дедушка по папиной линии – дада.
Дедушка по маминой линии – аннюу дада.
Бабушка по папиной линии – къарт ання.
Бабушка по маминой линии – аннюу.
Муж – эр.
Жена, супруга – къатын, юй бийче.
Отец – атам, аття.
Мать – анам, ання.
Аба –  аба (обращение ребёнка к матери или к отцу).
Дитя, ребёнок – сабий, бала, гыкка.
Сын – джаш, джашым (юйде айтылгъан аты).
Дочь – къыз, къызым (юйде айтылгъан аты).
Старший брат – аба, абый, эбе (юйде айтылгъан аты).
Старшая сестра – айба, эйбе (юйде айтылгъан аты).
Младший брат – байка, эней, джашчыкъ, джашко (юйде айтылгъан аты).
Самый младший братик (в колыбели) – адемик.
Младшая сестра – айка, къызчыкъ (юйде айтылгъан аты).
Самая младшая сестрёнка (в колыбели) – демика. 
Внук – туудукъ, татлюка, юзмез, джанбала.
Внучка – балли, балдан, баладжан.
Племянник (от брата) – къарнашдан туугъан.
Племянник (от сестры) – эгечден туугъан.
Дядя (брат отца) – ата къарнаш, ятке, якка.
Дядя (брат матери) – ана къарнаш, анке.
Тётя (сестра отца) – ата эгеч, акбе.
Тётя (сестра матери) – ана эгеч, анди.
Двоюродные – туугъанла (къарнашдан, эгечден).
Кузен (двоюродный брат) – туудукъан.
Кузина (двоюродная сестра) –  туудукъа.
Старший двоюродный брат отца – туудукъан аба.
Младший двоюродный брат отца – туудукъан эней.
Старшая двоюродная сестра – туудукъа айба.
Младшая двоюродная сестра – туудукъа айка.
Двоюродный племянник –  туудукъан улу.
Двоюродная племянница – туудукъа къызы. 
Двоюродный племянник (сын старшего двоюродного брата) - туудукъан аба улу.
Двоюродный племянник (сын младшего двоюродного брата) - туудукъан эбей улу.
Двоюродная племянница (дочь старшей двоюродной сестры) – туудукъа айба къызы.
Двоюродная племянница (дочь младшей двоюродной сестры) – туудукъа айка къызы.
Сват – къуда, худа.
Сваты – къудала, худала.
Сватья, свойственница (старшая родственница родителей мужа и жены по отношению к их родственникам), родители мужа и жены между собой – къудагъай(ла), худагъай(ла).
Младшая родственница родителей мужа и жены по отношению к их родственникам жены или мужа – къудача, худача.
Деверь (брат мужа, старше по возрасту) – уллу къайын, уллу джаш, «Немени» атасы.
Деверь (брат мужа, младше по возрасту) – гитче къайын, къайынчыкъ, джашчыкъ.
Золовка (сестра мужа) – къайын къыз.
Золовка (старшая сестра мужа) – уллу къайын къыз, уллу къызыбыз, «Немени» анасы.
Золовка (младшая сестра мужа) – гитче къайын къыз, къызчыкъ, д.а.к.
Зять (муж дочери) – кюёу.
Зять (муж сестры, старше по возрасту) – уллу кюёу.
Зять (муж сестры, младше по возрасту) – гитче кюёу, кюёу бала.
Сноха (жена сына) – келин.
Невестка (жена брата, старше по возрасту) – уллу келин.
Невестка (жена брата, младше по возрасту) – гитче келин.
Свёкор, тесть – къайын ата.
Свекровь, тёща – къайын ана.
Шурин (брат жены, старше по возрасту) – уллу къайын.
Шурин (брат жены, младше по возрасту) – гитче къайын.
Свояченица (сестра жены, старше по возрасту) – уллу къайын къыз.
Свояченица (сестра жены, младше по возрасту) – балкъыз.
Свояк (муж свояченицы) – баджа.
Отчим – ёге ата.
Мачеха – ёге ана.
Пасынок – ёге джаш.
Падчерица –  ёге къыз.
Сводный брат – ёге къарнаш.
Сводная сестра – ёге эгеч.
Сирота – ёксюз.

Дагъыда бир-эки айтылыр зат…    Къарачайда «сиз» деб кёблюк санда джангыз адамгъа айтмайдыла. Бир Аллахха, Уллу Аллахха, Сыйлы Аллахха да «Аллах, Сен сакъла. Аллах, Сен болуш» дейбиз. Адам баласына уа, ким эсе да, сюйсе патчах болсун, сюйсе тюз къара ишчи болсун, сюйсе къарт болсун, сюйсе джаш болсун «сен» дейбиз. Биз бюгюнлюкде «сиз» дерге юренчекча болуб, бир къарт бла, бир устаз бла неда уллу къуллукъчу бла сёлешген сагъатыбызда «сен» деб айталмай эсек, анга да барды амал. Сёз ючюн, ол сен сыйлагъан адамны атасыны аты Ислам эсе, «Ислам улу» деб сёлешсенг, чыртда джангыллыкъ тюлсе. Аны ангыламай, кёлкъалды болгъан неда уллу кёллюлюк этген, барсын да атасына кёлкъалды болсун, атасына уллу кёллюлюк этсин.
Тиширыула бла сёлешген сагъатда да, алайыракъды. Сёз ючюн, уллайгъан неда устаз тиширыуну атасыны аты Ислам эсе, «Ислам къызы» деб сёлеширге керекди.  40-50 джылланы мындан алгъа, Хурзукда къарт кишиле аммала бла сёлешселе «Темуркъа къызы», «Шенукъа къызы» деб сый бериб сёлешгенлерин, биз сабийле болуб, эшитиб тургъанбыз.
Адамны тукъумун да, атын да, атасыны атын да билмей эсенг, сёлеширге уа керек эсе уа, сёз ючюн, къарт кишиге «Акъсакъал» де, къарт аммагъа «Сыйлы амма» де; джылы кесингчаракъ болгъан эркишиге «Къарнашым» де, тиширыугъа «Эгечим» де; джылы сенден кёбге гитче болгъан  джашха, джашчыкъгъа «Къарнашчыгъым» де, къызчыкъгъа уа «Эгешчигим» де.
Адам кёб джерде, тюрлю-тюрлю миллетлени адамлары да бар эселе, барысы да ангылар тилде сёлеш, «ович»-леринги, «евич»-леринги», «овна»-ларынгы, «евна»-ларынгы да къоша-къоша. Къысхасыча айтыргъа, сыйы болгъан адам, башха инсаннга да сый бериб сёлешеди.
Бу  джыйылыб, джарашдырылгъан затланы окъуб, сюзюб, къошары-къоратыры болгъан болуб, джазыб джиберсе,  «Къарачай» газетни редакциясы бек разы боллукъду.
 
     ТОМПАЛАНЫ Алибек.
 
{jcomments}