Дунияны башында эм эски санатха тепсеу саналады, деучендиле. Нек дегенде, «сабий, анасыны хатхусунда сагъатында да, аякъларын къымылдатыб, «тепсеб башлаучанды», деб чам этиучендиле уста тепсеучюле. Къарачай-малкъар халкъны да тепсеулери кёб болгъандыла. Аладан бири «Тепена» («От джагъасы тейри») бурун заманлада къарачайлыла бла малкъарлыланы эм бек сюйген тепсеулери болгъанды. Аны талай тюрлюсю барды.
Бюгюн биз, ол тепсеуню эм белгили эки тюрлюсюн Къудайланы Мухтарны «Древние танцы балкарцев и карачаевцев» деген китабындан алыб, джарашдырыб, газет окъуучуларыбызгъа теджейбиз.
Бюгюн биз, ол тепсеуню эм белгили эки тюрлюсюн Къудайланы Мухтарны «Древние танцы балкарцев и карачаевцев» деген китабындан алыб, джарашдырыб, газет окъуучуларыбызгъа теджейбиз.
Байчораланы Алина.
__________________________________________________________________________
Ишни кёзюуюн кёргюзген «Тепена». Бу тепсеуню асламысына таулула юй ишлеген кёзюуню кёргюзюб тепсегендиле. Сау элни джамагъаты, джыйылыб, джууукъ-тенг деб къарамай, юйню алай ишлегендиле. Мамматлыкъгъа келгенле болушлукъгъа деб аш-суу, иш керекле алыб келгендиле. Юй салыргъа сайлагъан джерлерини юсю бла джангы юйюрню малы, къанатлысы кёб болур ючюн, тууар, ууакъ аякълы малланы, къанатлыланы сюргендиле. Эркишиле малланы сюргендиле, тиширыула - къанатлыланы. Юйдеги мелхумлукъда, байлыкъда джашар ючюн, джерни юсю бла бир кесек будай, арпа, къудору, сохан, сарысмакъ, къоз ётдюргендиле. «Тепена» тепсеуде аны къолларына агъачдан кесилген юй хайуанла бла къанатлыланы суратларын алыб кёргюзгендиле тепсегенле.
Юй ишлерге хазырланнган джерде уллу шынгкъарт этгендиле - юйде хаман да джылы, джарыкъ болуб турур ючюн. Тепсеуде отну тёгерек сюелиб, бир-бири имбашларындан тутуб, орталарында бир джаш къолуна джаркъа алыб кёргюзгендиле. Сора юй оруннга иш кереклени (кюрек, чёгюч, чюй, мычхы) келтиргенлерин да тепсеб кёргюзгендиле.
Юйню тюб хунасын къазыб башларны аллы бла тамада, къолуна боза аякъ алыб, алгъыш айтханды. Андан сора къазыб башлагъанды. Тепсеуде аны тёрт мюйюшлю фигура этиб сюелиб, ортада да бир адам къолуна аякъ алыб кёргюзгендиле. Джерни къазыб, ичине ташла салгъанны къолларын созуб, бюгюлюб-сюелиб тепсегендиле. Юйню къабыргъаларын къолларын ёрге кёлтюрюб; башын джабхан агъачланы къолларын созуб; топуракъ бла башын толтургъанны тёгерек сюелиб, аякъларын къагъыб; балта бла, чёгюч бла ишлени къолларын къагъыу бла; сюртюлгенни-акъланнганганны къызла къолларын ёрге-энгишге, онг джанларына, сол джанларына сабыр къымылдатханлары бла; оджакъны эркишиле, тёгерек сюелиб, бир-бири имбашларындан тутуб, бир тобукъларына сюелиб; оджакъдан чыкъгъан тютюнню акъыртын тобукъларындан ёрге туруб кёргюзгендиле.
Юйню тюб хунасын къазыб башлагъан кюн хоншугъа от берген ырысха саналгъанды – юйде от ёмюрлюкге джукъланныкъды деб къоркъгъандыла. Тыбыр отну элде сыйлы тиширыугъа джандыртхандыла. «Тепенада» аны эркишиле, тобукъларында джарым тогъай этиб сюелиб, ортагъа да бир къыз чыгъыб, от джандыргъанча этиб кёргюзгендиле. Отджагъа сынджырны тагъыуну да эркишиле, бир тобукъларына сюелиб, бир-бири имбашларындан тутуб, сора тёгерек сюелгенлени орталарына къыз къолунда сынджыры бла чыгъыб, тепсегендиле.
Юйню ишлеб бошасала, къурманлыкъ этгендиле. Тамада алгъыш айтханды, мамматлыкъгъа келгенлеге разылыгъын билдиргенди. Джангы юйдегиге болушлукъгъа хоншу-тийре сауут-саба, иш керекле, малла дагъыда башха затла келтиргендиле. Сора той-оюн этгендиле, «Тепенаны» да тепсегендиле, джырлагъандыла. Бир-бир ёзенледе «Тепена» тепсеуге «Изеу» да дегендиле.
Юй ишлерге хазырланнган джерде уллу шынгкъарт этгендиле - юйде хаман да джылы, джарыкъ болуб турур ючюн. Тепсеуде отну тёгерек сюелиб, бир-бири имбашларындан тутуб, орталарында бир джаш къолуна джаркъа алыб кёргюзгендиле. Сора юй оруннга иш кереклени (кюрек, чёгюч, чюй, мычхы) келтиргенлерин да тепсеб кёргюзгендиле.
Юйню тюб хунасын къазыб башларны аллы бла тамада, къолуна боза аякъ алыб, алгъыш айтханды. Андан сора къазыб башлагъанды. Тепсеуде аны тёрт мюйюшлю фигура этиб сюелиб, ортада да бир адам къолуна аякъ алыб кёргюзгендиле. Джерни къазыб, ичине ташла салгъанны къолларын созуб, бюгюлюб-сюелиб тепсегендиле. Юйню къабыргъаларын къолларын ёрге кёлтюрюб; башын джабхан агъачланы къолларын созуб; топуракъ бла башын толтургъанны тёгерек сюелиб, аякъларын къагъыб; балта бла, чёгюч бла ишлени къолларын къагъыу бла; сюртюлгенни-акъланнганганны къызла къолларын ёрге-энгишге, онг джанларына, сол джанларына сабыр къымылдатханлары бла; оджакъны эркишиле, тёгерек сюелиб, бир-бири имбашларындан тутуб, бир тобукъларына сюелиб; оджакъдан чыкъгъан тютюнню акъыртын тобукъларындан ёрге туруб кёргюзгендиле.
Юйню тюб хунасын къазыб башлагъан кюн хоншугъа от берген ырысха саналгъанды – юйде от ёмюрлюкге джукъланныкъды деб къоркъгъандыла. Тыбыр отну элде сыйлы тиширыугъа джандыртхандыла. «Тепенада» аны эркишиле, тобукъларында джарым тогъай этиб сюелиб, ортагъа да бир къыз чыгъыб, от джандыргъанча этиб кёргюзгендиле. Отджагъа сынджырны тагъыуну да эркишиле, бир тобукъларына сюелиб, бир-бири имбашларындан тутуб, сора тёгерек сюелгенлени орталарына къыз къолунда сынджыры бла чыгъыб, тепсегендиле.
Юйню ишлеб бошасала, къурманлыкъ этгендиле. Тамада алгъыш айтханды, мамматлыкъгъа келгенлеге разылыгъын билдиргенди. Джангы юйдегиге болушлукъгъа хоншу-тийре сауут-саба, иш керекле, малла дагъыда башха затла келтиргендиле. Сора той-оюн этгендиле, «Тепенаны» да тепсегендиле, джырлагъандыла. Бир-бир ёзенледе «Тепена» тепсеуге «Изеу» да дегендиле.
Той «Тепена». Джашны нёгерлери къызны юйюне баргъынчы къыз бла джаш танышыу тепсеу тепсегендиле. Бир кесекден алагъа башхала да къошулгъандыла. Биринчи «Тепенада» тюз джолну тепсегендиле, аны бла къызгъа баргъан джолну кёргюзе. Андан сора къынгыр-мынгыр, айланч джолланы кёргюзгендиле, бир-бирин ауушдура тепсегендиле. Бу тепсеу бла джоллары къыйын болургъа боллугъун, къызны башхала да урларгъа боллукъларын ангылатхандыла. Андан сора джашла бла къызла джарым тогъай сюелиб тепсегендиле, бир кесекден тёгерек сюелиб тепсегендиле – юйдеги къурагъан джаш бла къызгъа насыб теджегендиле. Тепсеб бошасала джашны нёгерлери къызны алыргъа кетгендиле. Къызны юйюнде ала къызла бла «Тепена» тепсегендиле. Тепсей тургъан сагъатда къызла джашланы бёрклерин урларгъа кюрешгендиле. Урлаялсала джашла бёрклерин тёлеу бериб алгъандыла.
Къызны алыб кете башласала къуру джашны джанындан эркишиле тёгерек сюелиб «Тепенаны» тепсегендиле, джырлагъандыла. «Тепена» джырны да эки тюрлюсю барды. Аны да бир вариантын теджейбиз.
Къызны алыб кете башласала къуру джашны джанындан эркишиле тёгерек сюелиб «Тепенаны» тепсегендиле, джырлагъандыла. «Тепена» джырны да эки тюрлюсю барды. Аны да бир вариантын теджейбиз.
Тепана
Ойра, ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Тепенаны тебдирген,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена.
Тепенаны джырлайыкъ,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Тепенаны джырлайыкъ,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена.
Тепенаны тепсейик,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Тепенаны тепсейик,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена.
Онг аякъны алыгъыз,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Онг аякъны алыгъыз,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена.
Сол аякъны алыгъыз,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Сол аякъны алыгъыз,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена.
Бир аякъгъа туругъуз!
Ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Бир аякъгъа туругъуз!
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена.
Ёрге-энгишге туругъуз,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Ёрге-энгишге туругъуз,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена.
Кючню аяб къоймагъыз,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Кючню аяб къоймагъыз,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена,
Тепенада кюч-къарыу,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена,
Тепенада кюч-къарыу,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена.
Бек болугъуз союмгъа,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Бек болугъуз союмгъа,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена.
Бирликдеди - тирликле,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена.
Бирликдеди - тирликле,
Ойра, тепена.
Ойра, ойра, тепена,
Ойра, тепена,
Тепена бла джашагъыз,
Ойра, тепена.
Ойра, тепена,
Тепена бла джашагъыз,
Ойра, тепена.
{jcomments}
