Халкъыбызны белгили адамлары кёбдюле. Аланы бириди мен хапарын айтыргъа излеген таулу тиширыу Аджиланы Аубекирни къызы Хабибат.
Атасы Аубекир Уллу Къарачайны Учкулан элинде туууб, анда сабийлик кюнлерин ашыргъанды.
Ол, заманына кёре, онглу, билимли, дуниядан хапары болгъан, джашауну терен ангылагъан адам эди. Аны юй бийчеси Токъланы Томайны къызы Чапалакъ да элинде, тийресинде чырайы, адамлыгъы, ишленмеклиги бла айтылыб тургъан тиширыуланы бири болгъанды.
Аубекирни 1922-чи джыл Хумара округну ревкомуна председателликге саладыла. Юйдегисин да алыб, ол 1922-чи джыл Красногорка стансеге кёчюб келеди. Гитче къызы Маруся Красногоркада тууады. Уллу джууаблы совет-партия къуллукълада ишлеген адамны юй джумушлагъа, юйдегиге дагъан болургъа заманы болмагъаны кимге да белгилиди. Алай болса да, Аубекир, кесини аталыкъ борчун, къралыны, халкъыны аллындача, юйдегисини аллында да айыбсыз толтурургъа кюрешгенди. Тау элде, таулуну юйдегисинде туууб хали алгъан, орус тилге алкъын илешмеген сабийлеге ол джыллада оруслуланы сабийлери бла бирге, бирча окъумакълыкъ керти къыйын тиерин сезген акъылман ата Хабибатха кеси юйюнде элиб танытханды, 5-чи классны программасыны дараджасына деменгили джетдиргенди.
Аубекир къыз сабийни 1926-чы джыл Баталпашинскеде педтехникумгъа окъургъа салады. Аубекирни баш тутханы, юйдегисине, башхалагъа да билим берирге излегени, кюрешгени башхалагъа бек уллу юлгю болгъанды ол заманда. Нек дегенде, 20-чы - 25-чи джыллада Къарачайда таулу къыз сабийни орус тил джюрюген школлагъа джибериб окъутмакълыкъ бек къыйын, джууукъдан-тенгден айыб иш болгъанды. Ма алай бла башланады Хабибатны тенглерине юлгю болгъан тиширыуну джарыкъ джашау джолу.
Хабибат илмуну джолунда
Сабийлигинден билимге учуннган, адебге, намысха тырмашхан къызчыкъ не джаны бла да кесин джунчутмай, окъууну джолуна тюшеди. Ол математика бла орус тилни дерслерине айырыб эс бёледи: кружоклагъа джюрюйдю, къошакъ дерсле джарашдырыб бардырады, къарыусузуракъ окъугъанладан бёлек къураб, алагъа болушлукъ этеди. Таулу къызчыкъ 1929-чу - 30-чу джыллада Микоян-Шахарда педтехникумгъа кёчюб, окъууун алайда айырмагъа тамамлайды. Джигер къайда да джигерди, муну да аллайлыгъын кёрюб, билиб, аны педтехникумну подкурсларында математикадан дерс берирге джарашдырадыла. 19 джылы да тюгел толмагъан Хабибат педрабфакда математика бла физикадан устазлыкъ этеди. Окъууда айырма, ишде джигер, юлгюлю къызны 1936-чы джыл къачда Къарачай автоном областны халкъ окъуу бёлюмюню тамадасы Баучуланы Джумукъну джашы Аубекирни буйругъу бла Сары-Тюз элде джетиджыллыкъ школгъа директор этедиле.
Хабибатха педтехникумда ишлеген, артда совет, партия, джамагъат ишлени баджаргъан кёзюуде тюбей тургъан халкъ джазыучусу Хубийланы Осман, аны эсге тюшюре, былай айтханды: «Мен Хабибатны рабфакда окъугъан заманындан таный эдим. Ол анда математикадан дерс бере эди. Терен билимли, огъурлу, акъыллы тиширыугъа санала эди. Халкъын, артыкъсыз да сабийлени бек сюе эди. Къолундан келген бла кимге да болуша эди. Ол Къарачайда эм белгили тиширыуланы бири эди. Айтырым: Къарачайда аллай къызла кёб болсунла!»
Хабибат элде школну ишин аны эшик-терезесин, устазла бла баджарыудан эмда джыллары джетген сохталаны школгъа тартыудан башлайды. Кесек заманнга аны аякъ юсюне салыб, орта школгъа бурур джаны бла кюрешеди. Эки джылны ичинде этилген ишни, школну окъуу-методика, юретиу джаны мийик дараджагъа чыкъгъанын кёрген башчыла, аны 1938-чи джылны къыркъаууз айында Ставрополда устазланы билимлерин ёсдюрген институтну математика бла физика кафедрасына методист этиб джибередиле. Быллай ишде, Къарачайдан биринчи болуб баргъан таулу къыз, этимли болгъанын алайда да кёргюзеди.
Фашист Германия башлагъан къазауатны сууукъ джели Кавказгъа да джетеди. Аны аллы бла Хабибат сюйген, магъаналы ишин къоюб, элине къайтыргъа керек болады. Ол заманны эсине тюшюре, Къарачай районнга белгили, Сары-Тюз школну ол заманда директору Эсеккуланы Дахир Хабибатны юсюнден былай айтханды:
- Ол бек сейир адам эди. Къалайгъа джетсе, не ишден башласа, ол ишни деменгили тындырыб тебрей эди. Мен аскерге кете тебрегенимде, директорлукъну анга къоюб, школну аманат этиб кетген эдим.
Хабибат къыйын джыллада педтехникумда эмда рабфакда окъутхан студентле Чагъарланы Осман, Гочияланы Джагъафар, Доюнланы Юсюп, Айдынланы Мина, Аджиланы Кулий, Бостанланы Байдымат, Хубийланы Къарачыкъ эмда башхала, устазла болуб, анга болушуб, къазауатны ал джылларында школну несин да кереклисича джарашдырыб, билим бериуню тоханасы этедиле.
Къазауатны башланнганы школну устазларын, тамада класслагъа джюрюген 17-18 джылгъы джашланы тынчлыкъларын бузуб, аланы школдан седиретиб башлайды. Алай болса да табсызлыкълагъа да уллу бой бермей, къаджыкъмай кюрешген Хабибат окъуу-юретиу ишни деменгили бардырады, джетишимлеге да джетеди.
Джерибизге фашистле келгенлеринде, башха джерледеча, Сары-Тюзде да школ джабылады. Алай а аны тылпыуу, иши ташатын барыб тургъанды. Хабибатны башчылыгъы бла элни орамларында къабакъ эшикледе фашистлеге къаршчы джазылгъан къагъытла джабышдырылгъандыла. Эртденнгиде аланы кёрген немчала тёгерекге къайгъы салыб, джан-джанларын ашай эдиле. Ол ишлени этгенле, джанларына къоркъмай, 15-16 джыл болгъан комсомолчу Батчаланы Ханафий бла Бостан улу болгъандыла.
«Отдан чыкъ да – джалыннга» дегенлей, азатланнган школларыбызда сабийле кёллениб окъуб башларгъа кёчгюнчюлюкню азабы джетеди. Миллети бла бу къыйынлыкъ башына тюшген Хабибат тёрт къарнашын да къазауатха ашырыб, сталинчи-бериячы зулмучуланы ууларындан тутулуб, къайда джан бергенин да билмеген атасы Аубекирни да джокълай, джыламукъларын къартайгъан анасы бла гитче эгешчиги Мариямдан джашыра, джюксюз-хапчюксюз джюк вагонлада Къазахстаннга атланады.
Къазахстанда ётген онтёрт джыл
Аджиланы Аубекирни юйдегиси Къазахстанны Джамбул областыны Талас районуна тюшюб, алайда къонуш салыб башлайды. Къазауатны ахыр джылларында Хабибатны къарнашлары сау-эсен къайтыб, юйлерин, юйдегилерин табадыла. Хабибат анасын да гитче эгечине къоюб, кеси 1943-чю джыл эндреуюк айда Акъ Кёл элде орта школну 8-чи - 10-чу классларында математикадан дерс берирге джарашады. Алай бла, ол 1946-чы джылны къачына дери алайда джашагъан, ишлеген къарачайлылагъа, чеченлилеге да болуша ишлейди. Алайдан да Джамбул шахарда узбек школда тамада класслагъа математика бла физикадан дерс берирге кёчеди. Билимли устазны областны школларына математикадан штатдан тышында инспектор этиб саладыла. 1952-чи джылгъа дери ол школда ишлеб, къарачайлыла Ата джуртларына къайтхынчы, ол шахарда «16-чы партсъезд» атлы орта школда устазлыкъ этгенди.
РСФСР-ни махтулу устазы Ата джуртунда
1957-чи джылны къыркъар айында Хабибат элине келиб тюшеди. Ол джыл огъуна биягъы школда директор болуб ишлеб башлайды. Школну джетиджыллыкъдан орта школгъа буруу Хабибатны эсине экинчи кере да тюшеди. Кёчгюнчюлюкден арыгъан, джолоучулукъда джунчугъан къарачай юйдегини-элчини сабийин окъутууну миллет иннетге джыяр джанындан иш баджарыуну кесини биринчи борчуна санайды. Сабийлени арасында кими орус, кими къазах, кими узбек, ол огъай уйгъур школлада окъугъанла да тюбей эдиле. Аланы бир программагъа келтириу, классларын белгилеу, бирча окъуу керекле бла баджарыу, школгъа келирге унамагъанла бла кюрешиу, аланы бери тартыу къыйын иш эди.
Бир къауум сабийле анда алгъан билимлерине кёре тёбен класслагъа барыргъа тыйыншлы бола эдиле.
Къарачай-Черкес областны башчылары ол джыл огъуна Эресейни Баш Советине джазыб, Хабибатны РСФСР-ни махтаулу устазы болургъа тыйыншлы кёргенлерин билдиредиле. Алай бла, 1957-чи джыл ол сыйлы ат къарачайлыладан биринчи болуб анга аталады. Аджиланы Хабибатны, таулу тиширыуланы арасында биринчи болуб, СССР-ни Баш Советине депутатха сайлагъандыла. Ол андан сора да Ленинни ордени бла саугъаланнганды, «Халкъ окъууну айырмасы» деген сыйлы атны джюрютгенди. Аны башха сыйлы атлары, саугъалары да болгъандыла.
Аджиланы Хабибат 1989-чу джыл ауушханды, Аллахны рахматында болсун.
Доюнланы Абдурахман,
РФ-ны Джазыучуларыны союзуну члени, КъЧР-ни махтаулу устазы.
