Батчаланы Сейит-Умар болмаса, мен медицина илмуланы доктору, профессор болуб турлукъ тюл эдим.

Ставрополь шахарда медицина институтну багъыу факультетин бошагъанымдан сора, хирург болургъа излеб, ординатурагъа кирген эдим окъургъа. Институтну бошагъанымдан сора Къобан районда врач болуб ишлеб башлагъан эдим. Не джашырыу, ол джыллада, 70-чи-80-чы джыллада, къарачай джашла бла къызланы арасында медицина институтну бошагъанла аз тюбеучен эдиле. Медицина институтха кирир ючюн керти да терен билимли болургъа керек эдинг.
Медицина институтну бошагъан джашла бла къызла аз болгъанлары себебли, къайсыбыз болса да окъууну бошаб келсек, ол алгъаракъда бошагъанла, джыйылыб, анга тюбеучен эдиле. Аны бла ушакъ эте эдиле, алай-былай ишле деб, хар бири иш сынамларын бериучен эдиле. Батчаланы Сейит-Умар бла мен ма аллай джыйылыуланы биринде танышхан эдим. Ол менден иги кесек джылгъа тамада эди. Медицина институтну сенден эсе алгъа бошагъанма, белгили врачма деб, кесин уллу кёллю джюрютгенин чыртда эслемедим. Тенги бла къалай сёлеше эсе, мени бла да алай сёлешиучен эди. Билими болгъаны уа танылыб тура эди: не темадан да хапары болгъанча эди. Бир да джумушакъ адам эди. Ол ауругъанланы саулукъларын тинтген заманда къатында болуб, ишин къалай бардыргъанына къараб туруучан эдим. Бир кишиге хыны сёз айтыб эшитмеген эдим. Ауругъанланы арасында уа хыны халилери болгъанла да тюбер ючюн къалмайдыла. Аллайла тюбеселе уа, Батча улу чыртда ачыуланмай эди.
Ол 1938-чи джылны къыркъаууз айыны 19-да Сары-Тюз элде туугъанды. Уллу Ата джурт къазауат башланнганлай огъуна атасы Хамидни фронтха алгъан эдиле. Белгилисича, 1943-чю джылны абыстол айыны 2-де кърал къарачай халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюб ийген эди. Батчалары Къазахстанда Джамбул областда Бозарыкъ элге барыб тюшедиле: анасы, эгечи эмда кеси. Бир къауум юйдегилеча, Батчалары да ачдан, сууукъдан къырылыргъа аз къаладыла. Къырыллыкъ да болур эдиле, акъыл-балыкъ болгъан бир хоншу джаш болмаса. Ол джашны атын меннге айтхан эди, андан бери кёб заман озгъаны себебли унутханма, бир оюмлу, чемерли, тири джаш болгъанды. Была джашагъан элге джууугъуракъда учу-къыйыры болмагъан тюз болгъанды. Ол тюзде чегет да ёсгенди. Ма ол тюзде, чегет ичледе кёб тюрлю къанатлыла, джаныуарла джашагъандыла. Ол джаш Сейит-Умарны да биргесине алыб, этген лагъымларын таша джерге салыб, джаз тауукъланы, кёгюрчюнлени, кийик къоянланы тутуб тургъанды. Алай бла биринчи ач джылла артда къаладыла. Батчалада киши ачымайды.
Сейит-Умаргъа 8 джыл болгъанында Бозарыкъда школгъа джюрюб башлайды. Мында орта школ болмагъаны себебли 1952-чи джыл Тёбен Талас районда Уч-Аральскеде орта школгъа джюрюб башлайды. 1955-чи джыл школну джетишимли бошайды. Спорт бла кюрешгени себебли, саулугъу бир да иги болады. «Сабийле бла ойнай тургъанлайыма, башыбызда кёкде самолётну учуб баргъанын кёрсем, ойнагъанымы да къоюб, анга къараб туруучан эдим. Бир кере футбол ойнай тургъанлайыбызгъа, биягъы мен кёкде самолётну кёрюб сирелиб къалдым да, тоб келиб бетиме тийгенинде, алай эс джыйгъан эдим. Лётчик болургъа талпыб туруучан эдим», деб хапар айтыучан эди Сейит-Умар.
Школну бошагъанындан сора къагъытларын джарашдырады да, Фрунзеде баш авиацион аскер училищеге барады. Экзаменлени джетишимли береди. Училищени биринчи курсуну студенти болады. Училищеге киргенден сора 10 кюн ётген болур эди, Сейит-Умар студент тенглери бла стадионда футбол ойнай тургъанлай, экеулен стадионну къыйырындан кириб муну таба джол тутадыла. Экиси эки джанындан алыб: «Дауур-зат этмей, бизни бла тебре», - дейдиле да, аладыла да кетедиле. Училищени тамадасыны кабинетине элтедиле да:
- Сен кёчгюнчюлюкню сынагъан миллетни уланыса. Орта Азия бла Къазахстаннга къарачай халкъ нек кёчюрюлгенин билмеймисе? Сиз Уллу Ата джурт къазауатны джылларында душман джанлы болгъансыз, джуртугъузну сатхансыз, - дейдиле.
- Мени атам фронтха кетиб, андан къайтмагъанды, - дейди Сейит-Умар. – Эркишилерибизни бары да къазауат этгендиле фашистле бла. Сора аланы сатлыкъгъа къалай санаргъа боллукъду? Къарачайлылагъа уллу терслик иш этилгенди…
- Сен джаншай турмада, къагъытларынгы да къолунга ал да, былайдан дженгил тас бол. Ансы…
Не этерик эди Сейит-Умар, къагъытларын алады да, алайдан дженгил джанлайды. «Мен аскер авицион училищеге киргенме окъургъа» деб анасы бла эгечине телеграмма бергенди. Энди не этсин? Юйге къайтыб бараллыкъ тюлдю. Не да этиб ВУЗ-ланы бирине кирирге керекме дейди да, Семипалатинскеге барады, къагъытларын анда медицина институтха береди. Къыйналмагъанлайына экзаменлени джетишимли береди да, киреди институтха, 1957-чи джылдан 1958-чи джылгъа дери окъуйду.
Анасы бла эгечини джюреклерин къайгъылы этиб тумайым деб, 1958-чи джыл Ставрополь шахаргъа келеди да, медицина институтну багъыу факультетине киреди окъургъа. Медицина институтда окъуй тургъанлайына тарих эмда философия институтну ингирги факультетине кириб, бир ызгъа эки усталыкъ алыб чыгъады 1964-чю джыл.
Ол джыллада баш билимлери болгъан врачла бизни областда джетишмей эдиле. Батча улуну Красный Восток элни участок больницасына джибередиле ишлерге. Эки джыл ишлейди. Билимин ёсдюрюрге излейди да, биягъы Ставрополь шахарда хирургия бла урологияны клиника ординатурасына киреди окъургъа. 1969-чу джыл Черкесск шахаргъа къайтады да, Черкесск шахар больницада эм алгъа врач-ординатор, артда урология бёлюмню тамадасы болады. Кёб заманны Къарачай-Черкесияны баш урологу болуб ишлеб турады.
Ол медицина илмуланы не кандидаты, не доктору тюл эди. Билими бла уа не кандидатха, не докторгъа кесин оздурлукъ тюл эди. Медицина джаны бла алим болама десе, бек тынч боллукъ эди. Алай а ол кесин ишге толусу бла бергени себебли, кандидат, доктор ишлени джазаргъа аны заманы болмай эди. Заманы да къайдан боллукъ эди, кюн сайын бир-эки ауругъаннга тюл, тёрт-беш адамгъа операция этиб турса. Къуру 2013-чю джылны алыб къарасакъ, къууукълары, бюреклери дагъыда башха органлары ауруб, инджилиб келген адамланы саны 39600-ден аслам болгъан эди. Операция уа 3684 адамгъа этген эди. Бир-бирде бир къауум хирургла операция этселе, Сейит-Умар аланы къатларына сюелиб, алай-былай этигиз деб, юретиб туруучан эди. Ол ассистент болуб, хирургла 3464 ауругъаннга операция этген эдиле 2013-чю джыл. «Да, бу кече-кюн да ишлебми тургъанды?» деб сорургъа боллукъдула адамла. Мен билиб врачха иш марда джокъду. Эртденбла эртде ишге келиб, сау кюнню ишлеб, юйюнге келир келмез: «Бир къыйын ауругъанны келтиргендиле. Башха врачла-урологла кеслерине базмайдыла анга операция этерге. Сизни болушлугъугъуз керекди», - деселе, таб, кече арасы болса да, тюз иннетли, керти врач джукъусундан да айырылыб, къыйын ауруб келгенни джанын ёлюмню къолундан сыйырыб алыргъа тыйыншлыды. Батча улуну джашауунда аллай болумла кёб болгъандыла. Батча улу а бир да къайгъырыулу, тынчлыкъсыз адам эди. «Инджиле эсенг, инджил. Мен иш кюнюмю бошагъанма» деб, сансыз этиб кетерик тюл эди. Мен андан юлгю алыб, аныча ишлерге кюрешиб тургъанма.
Башында айтханымча, медицина илмуланы не кандидаты, не доктору болмаса да, бизни областда урологияда кёб джангы затны хайырландырыр ючюн къалмагъанды. Операция этиуде, ауругъанланы багъыуда джангы амалланы хайырландырыб да тургъанды. Кесини иш сынамына таяна, ол 23 илму иш джазгъанды. Аны иш сынамын хайырландыра, бизни областда кёб хирургла ауругъанлагъа джарай, медицина илмуланы кандидатлары, докторлары болгъандыла. Сёз ючюн, Батча улу болмаса, мен уролог болуб ишлерик тюл эдим. Усталыгъым бла хирург эдим да, хирурглай къаллыкъ эдим. Кюнлени биринде Батча улу бла мен тюбешебиз да къалабыз. Сёлеше келиб ол былай айтады: «Мустафа, миллетибизни арасында урология джаны бла ауругъанла джылдан джылдан аслам болуб барадыла. Адамны къууугъу ишлемей къалса неда аны ичи ташладан толуб турса, ол адам инджиле турлукъду да, джашаудан кетерикди кюнлени биринде. Кесинг бек ариу билесе къарачайлыла эм ауур ишледе ишлейдиле. Къууукъгъа неда бюреклеге сууукъ чабдырыргъа ёчдюле. Сагъыш эт, кече-кюн да мал ызындан айланнган ауур ишди. Сууукъ, ач боладыла. Кир сууну ичедиле. Ол себебден бизни областда урологла кёб болургъа керекдиле. Сен хирург ишинги къой да, мени биргеме уролог бол да ишле. Кесим билген затланы сеннге юрете турурма», - дегенинде, мен сагъыш-зат эте турмай, аны биргесине ишлеб башлагъан эдим. Ол джыллада Батча улу Черкесск шахарны больницасында урология бёлюмню тамадасы болуб ишлей эди. Андан сынам алгъанымда кесими билимими ёсдюреме деб курслада, ординатуралада окъугъанымда, республикан больницада урология бёлюмню тамадасы болуб ишлеб башлагъан эдим. Батча улуну айтханын эте, урология джаны бла медицина илмуланы кандидаты болдум. Талай джылдан а, медицина илмуланы доктору да болдум. Бюгюнлюкде мен медицина илмуланы доктору болсам да, Батча улуну иш сынамын кесими ишимде хайырландырыб турама. Бюгюнлюкде мен Шимал Кавказ кърал академияны медицина факультетинде устаз болуб ишлейме.
Батча улуну иш сынамына таяна, кёб врачла атларын махтау бла айтдыргъандыла. Батча улу кесини джашауунда регионал, федерал, халкъла арасы конференциялада, симпозиумлада кёб кере болгъанды. Урологланы Бютеуэресей илму сообществосуну члени эди, эксперт уролог эди.
Къарачай-Черкес автоном область Совет Союзну джылларында Ставрополь крайны къурамына кириб тура эди. «Биз Ставрополь крайдан айырылыб, кесибиз республика болабыз дегеникде, башында кёбле ушатмагъан эдиле. Бюгюнлюкде джашайбыз хар затыбызгъа кесибиз ие болуб. Башха алчы уланларыбызча, Батча улу да бизни Ставрополь крайдан айырылыуубузну тюзге санагъан эди, къарачай халкъны реабилитация этиу бла байламлы республикан комиссияны члени эди. 2002-чи джыл Черкесск шахарны Думасыны депутаты да болгъан эди. Черкесск шахарны ёсюмюне да къайгъырыб тургъан адамланы бири болгъанды ол. «Черкесск шахарны сыйлы адамы» деген атны беш къарачайлы джюрютеди да, аланы арасында Батча улу да барды.
Батча улу пенсиягъа чыкъгъанында да, Черкесск шахарны больницасыны урология бёлюмюню тамадасы болуб иги кесек джылны ишлеб тургъан эди. Ол Эресей Федерацияны махтаулу врачы, урунууну ветераны эди. Тюрлю-тюрлю дараджалы грамоталары кёб эдиле.
Кенг, ачыкъ джюрекли, огъурлу адам эди Батча улу. Уллу Аллах анга чырайны, фахмуну, таукелликни, саулукъну, ётгюрлюкню, халаллыкъны, огъурлулукъну, халкъына сюймекликни да берген кёре эдим, ахыр кюнюне дери биз башында айтхан ашхы шартланы тас этмей джашаб турду. Бусагъатда да джашаб турлукъ эди, коронавирус ауруудан аурумаса. Ол а эки-юч джылны ичинде кёблени джашауларын юздю. Батча улугъа быйыл къыркъаууз айны 19-да, сау болса, 86 джыл толлукъ эди. Тюрлю-тюрлю санагъатлада ишлеген аны ашхы тенглери джыйылыб, туугъан кюнюн белгилерге деб турабыз. Ол ауушханлы эки-юч джыл болса да, биз аны унутмайбыз, унутурукъ да тюлбюз…

Ёзденланы Мустафа,
медицина илмуланы доктору, профессор.