КЪОЧХАР
«Кючде марда джокъ»
Кавказ таула! Таза табигъатлы къарачай таула! Ол таза табигъатда джашагъандыла таза иннетли, кийик саулукълу къарачайлыла. Ол себебден бизде кёбдюле тулпар адамла. Аланы бири бютеу Къарачайгъа белгили Абайханланы Къочхар болгъанды. Аны юсюнден кёб айтылгъанды, джазылгъанды. Бу мен айтырыкъ хапарны басмада эслемегеним себебли окъуучугъа теджейме.
1979-чу джыл сентябрь айда автобус бла Зеленчукден Къумуш таба келебиз. Автобусну ичи адамдан толуду. Мени къатымда бир саубитген уллу адам олтурады. Ол менден 14-15 джылгъа тамада кёрюнеди. Зеленчукден чыгъыб бир кесек келгенлей, Къарданикге джетгинчи бир джерде, къатымда олтургъан:
- Ма былайда болгъан эди, - деди.
- Не зат болгъан эди? - деб сордум мен.
- Арбала бла келе келиб, былайда ёгюз ийиб тура эдик. Бир заманда къарасакъ, ёгюзле кюзлюклеге кириб тура. Биз да чабдыкъ, алай а «бёрю джокъду деме, бёрю юйюнгю тюбюнден чыгъар» дегенлей, къайдан чыкъдыла эселе да, талай атлы, джетиб, ёгюзлерибизни сюрюб тебредиле. Тыялсакъ деб кюрешдик, къарыу эталмадыкъ. Ол сабыуул этгенле уа ёгюзлени сюрюб барадыла. Нёгерлерибизден бири меннге (меннге ол заманда 11-12 джыл бола эди):
- Чаб, Къочхаргъа айт, - деди.
Мен чабыб барыб, бауурун джерге бериб, башын билегине салыб джукълаб тургъан Къочхарны уятыб:
- Къочхар, Къочхар, немеле ёгюзлерибизни сюрюб барадыла, - дедим.
Къочхар секириб ёрге къобду да, бир айры къазыкъны алыб, ызларындан чабды. Джетиб бирин къазыкъны айрысына илиндириб, атдан ёрге кёлтюрюб, бир джанына атыб джиберди. Дагъыда бирине чабды. Аны кёргенлей, къушдан къачхан тауукълача, ала къачыб кёз туурадан думп болдула. Къочхар нёгерлерине:
- Айыб тюлмюдю кесигизни алагъа хорлатыргъа, - деб урушду. Ёгюзлени джегиб джолгъа тебрерге буйрукъ берди, - деб хапарын бошаргъа, Къарданикге джетдик да, ол адам автобусдан тюшюб кетди. Айтхан хапары, магнитофоннга джаздыргъанча, эсимден кетмей турады.
ТАУЛУ ТУЛПАР СЕИТ-УМАР
«Ат - эркишини къанаты»
«Малланы джая, кёзлеу суулагъа Мен ашыкъмайын барама…» - деб, тауушун бек чыгъармай, сабыр-сабыр джырлайды тёбени башында олтуруб тургъан, уллу, къарамлы адам. Ёрге туруб джамчысын юсюне къаблайды да, онг къолу бла кёзлерине кёлекке этиб, кюн батхан джанына да бир къараб къояды. Къатында кесича къарамлы аты, тёбен джанында «Красногор» совхозну къой сюрюую отлайдыла. Отлау аламатды. Былайда болмагъан ханс джокъду дерчады. Аны ючюн болур, хауа былайда бек тазады, адамны санлары дженгил болады. Къойчуну аты къатындан узакъ кетмейди. Кетсе да, «Мальчик» деб, чакъыргъанлай, чабыб къатына келиб къалады. Кимди ол огъурлу чабан? Аны юсюнденди бу къысха хапар.
Айбазланы Аубекирни джашы Сеит-Умар 1927-чи джыл туугъанды. Аллах берген джашау болджалы 73 джыл болгъанды. Джаш заманында кёчгюнчюлюкню къыйын джылларын сынагъанды. 1957-чи джыл миллети бла бирге Кавказгъа къайтханында, Джёгетей Аягъы районда Важный элде, андан сора кёб джылланы Красногор станседе джашагъанды. Совхозда къойчу болуб ишлегенди. Иги ишлегени ючюн кёб кере саугъала алыб тургъанды совхоз тамадаладан. Юч джаш бла эки къызны ёсдюргенди. Мен Сеит-Умарны эки кере кёргенме. Ол мийик, саубитген, чырайлы адам эди. Аны атны кёлтюргенин мен важныйчиледен, сарытюзчюледен, красногоркачыладан эшите тургъан эдим. Толуракъ хапар билир ючюн Къарачай район милицияда ишлеген джашы Халит бла да ушакъ этдим.
Сеит-Умарны хыйлалыкъсыз таза къара кюч бла этген оюнлары кёбдюле. Аладан бири атны кёлтюрюб, тойда тепсеген оюну болгъанды. Бир джолда атны юсюне да бир сюйген тенгин миндириб, ат бла бирге кёлтюрюб, тойда тепсеб тебрегенди. Атны юсюнде тенги чам этиб: «Бу меннге кюёу болады, мени асыры сыйлагъандан атым бла бирге кёлтюрюб барады», - дегенди. Сеит-Умар да: «Огъай, джамагъат, айыб этмегиз, бу мени джашчыгъымды, ат да аны оюнчакъ атчыгъыды», - деб къашына салгъанды. Тойдагъыла кюлгендиле. Бир джаш а: «Джашынгы оюнчакъ аты быллай эсе, керти аты къаллайды?» - дегенди. Адамла анга да ышаргъандыла.
Дагъыда бир кере Сеит-Умар нёгери бла «Газ-53» борт машина бла бара тургъанлай, машина кюртге батады. Не ары, не бери тебмей тохтайды. Алайда болушурча техника кюч болмайды. «Таукел тауну аудурур» дегенлей, Сеит-Умар, арам-къарам этмей, машинаны арт джанындан кёлтюрюб, 180 градусха айландырыб, салады, машина чыгъыб кетеди.
Кавказ таула! Таза табигъатлы къарачай таула! Ол таза табигъатда джашагъандыла таза иннетли, кийик саулукълу къарачайлыла. Ол себебден бизде кёбдюле тулпар адамла. Аланы бири бютеу Къарачайгъа белгили Абайханланы Къочхар болгъанды. Аны юсюнден кёб айтылгъанды, джазылгъанды. Бу мен айтырыкъ хапарны басмада эслемегеним себебли окъуучугъа теджейме.
1979-чу джыл сентябрь айда автобус бла Зеленчукден Къумуш таба келебиз. Автобусну ичи адамдан толуду. Мени къатымда бир саубитген уллу адам олтурады. Ол менден 14-15 джылгъа тамада кёрюнеди. Зеленчукден чыгъыб бир кесек келгенлей, Къарданикге джетгинчи бир джерде, къатымда олтургъан:
- Ма былайда болгъан эди, - деди.
- Не зат болгъан эди? - деб сордум мен.
- Арбала бла келе келиб, былайда ёгюз ийиб тура эдик. Бир заманда къарасакъ, ёгюзле кюзлюклеге кириб тура. Биз да чабдыкъ, алай а «бёрю джокъду деме, бёрю юйюнгю тюбюнден чыгъар» дегенлей, къайдан чыкъдыла эселе да, талай атлы, джетиб, ёгюзлерибизни сюрюб тебредиле. Тыялсакъ деб кюрешдик, къарыу эталмадыкъ. Ол сабыуул этгенле уа ёгюзлени сюрюб барадыла. Нёгерлерибизден бири меннге (меннге ол заманда 11-12 джыл бола эди):
- Чаб, Къочхаргъа айт, - деди.
Мен чабыб барыб, бауурун джерге бериб, башын билегине салыб джукълаб тургъан Къочхарны уятыб:
- Къочхар, Къочхар, немеле ёгюзлерибизни сюрюб барадыла, - дедим.
Къочхар секириб ёрге къобду да, бир айры къазыкъны алыб, ызларындан чабды. Джетиб бирин къазыкъны айрысына илиндириб, атдан ёрге кёлтюрюб, бир джанына атыб джиберди. Дагъыда бирине чабды. Аны кёргенлей, къушдан къачхан тауукълача, ала къачыб кёз туурадан думп болдула. Къочхар нёгерлерине:
- Айыб тюлмюдю кесигизни алагъа хорлатыргъа, - деб урушду. Ёгюзлени джегиб джолгъа тебрерге буйрукъ берди, - деб хапарын бошаргъа, Къарданикге джетдик да, ол адам автобусдан тюшюб кетди. Айтхан хапары, магнитофоннга джаздыргъанча, эсимден кетмей турады.
ТАУЛУ ТУЛПАР СЕИТ-УМАР
«Ат - эркишини къанаты»
«Малланы джая, кёзлеу суулагъа Мен ашыкъмайын барама…» - деб, тауушун бек чыгъармай, сабыр-сабыр джырлайды тёбени башында олтуруб тургъан, уллу, къарамлы адам. Ёрге туруб джамчысын юсюне къаблайды да, онг къолу бла кёзлерине кёлекке этиб, кюн батхан джанына да бир къараб къояды. Къатында кесича къарамлы аты, тёбен джанында «Красногор» совхозну къой сюрюую отлайдыла. Отлау аламатды. Былайда болмагъан ханс джокъду дерчады. Аны ючюн болур, хауа былайда бек тазады, адамны санлары дженгил болады. Къойчуну аты къатындан узакъ кетмейди. Кетсе да, «Мальчик» деб, чакъыргъанлай, чабыб къатына келиб къалады. Кимди ол огъурлу чабан? Аны юсюнденди бу къысха хапар.
Айбазланы Аубекирни джашы Сеит-Умар 1927-чи джыл туугъанды. Аллах берген джашау болджалы 73 джыл болгъанды. Джаш заманында кёчгюнчюлюкню къыйын джылларын сынагъанды. 1957-чи джыл миллети бла бирге Кавказгъа къайтханында, Джёгетей Аягъы районда Важный элде, андан сора кёб джылланы Красногор станседе джашагъанды. Совхозда къойчу болуб ишлегенди. Иги ишлегени ючюн кёб кере саугъала алыб тургъанды совхоз тамадаладан. Юч джаш бла эки къызны ёсдюргенди. Мен Сеит-Умарны эки кере кёргенме. Ол мийик, саубитген, чырайлы адам эди. Аны атны кёлтюргенин мен важныйчиледен, сарытюзчюледен, красногоркачыладан эшите тургъан эдим. Толуракъ хапар билир ючюн Къарачай район милицияда ишлеген джашы Халит бла да ушакъ этдим.
Сеит-Умарны хыйлалыкъсыз таза къара кюч бла этген оюнлары кёбдюле. Аладан бири атны кёлтюрюб, тойда тепсеген оюну болгъанды. Бир джолда атны юсюне да бир сюйген тенгин миндириб, ат бла бирге кёлтюрюб, тойда тепсеб тебрегенди. Атны юсюнде тенги чам этиб: «Бу меннге кюёу болады, мени асыры сыйлагъандан атым бла бирге кёлтюрюб барады», - дегенди. Сеит-Умар да: «Огъай, джамагъат, айыб этмегиз, бу мени джашчыгъымды, ат да аны оюнчакъ атчыгъыды», - деб къашына салгъанды. Тойдагъыла кюлгендиле. Бир джаш а: «Джашынгы оюнчакъ аты быллай эсе, керти аты къаллайды?» - дегенди. Адамла анга да ышаргъандыла.
Дагъыда бир кере Сеит-Умар нёгери бла «Газ-53» борт машина бла бара тургъанлай, машина кюртге батады. Не ары, не бери тебмей тохтайды. Алайда болушурча техника кюч болмайды. «Таукел тауну аудурур» дегенлей, Сеит-Умар, арам-къарам этмей, машинаны арт джанындан кёлтюрюб, 180 градусха айландырыб, салады, машина чыгъыб кетеди.
{jcomments}
