Адамланы алдаб, аладан ачха алыргъа, ишлемегенлей «ох», деб джашаргъа излеген къауум не заманлада да, аманлыкъ ишледен артха турмай, хыйла амалланы хайырландыра келгенди. Аллайланы саны адам улу бир тюрлю бир джарсыугъа джолукъгъан кёзюуде артыкъ да аслам болады. Бюгюнлюкде, дунияны башы коронавирус ауруу бла джан къазауат бардыргъан, ауруу джайылмаз ючюн адамлагъа эркин айланыргъа болмагъан кёзюуде, аллай аманлыкъчыла артыкъ аслам болгъандыла.

Интернет бла, телефонла бла бирге аманлыкъчылагъа да джангы лагъымла къурар мадар чыкъгъанды. Бюгюн да ала адамланы алдар джанындан кёб кюрешедиле. Кредитлерин тёлемей турур заман берирге айтадыла, самолётха билетле алыб тургъанлай джабылыб къалгъан рейсле ючюн ачханы къайтарыргъа сёз бередиле, белгили адамланы, таб, кърал органланы атларындан сормушла бардырадыла, коронавирусдан тестле этерге чакъырадыла. Къысхача айтыргъа, ётюрюкден хурджунлары толуду. Кибер аманлыкъчыла асламысына официал сайтлагъа ушаш ётюрюк сайтла этедиле, телефон, смс, Интернет байламлылыкъла бла хайырланадыла.

Кёбюсюне хыйлачыла, телефон бла сёлешиб, адамны эсин терс джанына иерге кюреше, ётюрюк бла ачха алыргъа излейдиле неда аны счётуна джол табаргъа кюрешедиле. Джамагъат кесин эмда къысдыргъан ачхачыгъын кибер аманлыкъчыладан къалай сакъларгъа боллукъду? Бу эмда башха соруулагъа Эресей Федерацияны Миллет Банкыны Къарачай-Черкес Республикада бёлюмюню тамадасы Дмитрий Мещеряков джууаб бергенди.

- Арт кёзюуде кибер аманлыкъчыла адамланы алдагъан хапарларын басмадан, танышладан, джууукъдан-тенгден кёбден кёб эшите барабыз. Адамла ачхаларын тас этедиле. Ол да, бир-эки сом болмай, танг кесек ачха болады асламысына. Аманлыкъчылагъа коронавирус джайылгъан кёзюуде да тынчлыкъ джокъду. Газет окъуучулагъа неден сакъ болургъа кереклисини юсюнден бир хапар айтсагъыз.

- Арт кёзюуде коронавирус бла байламлы аманлыкъланы саны аслам болгъанын Эресейни Банкы да чертеди. Аманлыкъчыла адамланы банклада ачхачыкъларын къолгъа джыяр ючюн джангыдан джангы лагъымла къураб кюрешедиле.

Сёз ючюн, адамлагъа Саулукъ сакълауну бютеудуния организациясындан (ВОЗ) къагъытла келедиле. Айхай да, ол ётюрюк къагъытды. Анда айтылгъаннга кёре коронавирус ауруугъа къаршчы вакцина къуралгъанды, алай а аны кереклисича бир чыгъарыр ючюн ачха керекди. Аны ючюн ол къагъыт келген адам анда белгиленнген сайтха кириб, ачха ашырыргъа керекди. Эресейни Банкы эсгертирге излегени – ВОЗ, Минздрав неда Роспотребнадзор болсун, аланы бири да адамлагъа энчи къагъытла иймейдиле, ачха тилеген ишле бла да кюрешмейдиле. Игилик этебиз, деб аллай сайтлада ачхасыз къаллыкъсыз, сакъ болугъуз.

Дагъыда бир хыйлалыкъ. Медицина керекле, маскала, къоллукъла, дезинфекция этген суусунла, дарманла, таб, ауруудан сакълагъан дууала сатабыз деген билдириуле джаядыла. Адамла алагъа ийнаныб, ачхаларын аманлыкъчыланы къолларына тутдурадыла.

Белгили организацияланы атларындан аманлыкъчыла коронавирусдан къалай сакъланыргъа боллугъуну юсюнден рекомендацияла иедиле. Айхай да, аны окъур ючюн ала айтхан сайтха кирирге керекди. Анда сизни компьютеригизде неда телефонугъузда сакъланнган хапарны толусу бла урлар мадарлары боллукъду. Алай бла банкдан карточкагъызгъа да джол табарыкъдыла. Аны ючюн, билмеген, ишекли болгъан письмоланы ачмагъыз, аланы ичинде башха сайтха кёчерге чакъыра эселе уа чыртданда алай этмегенлей, письмону кетериб къоюгъуз.

- Кибер аманлыкъчыла сабий пособиелени юсюнде да тохтамайдыла. Ётюрюк, хыйлалыкъ бла сабийлеге къралдан берилген ачха болушлукъну кеслерини хурджунларына урур джанындан кюрешедиле. Сабий пособиеге къагъытланы джарашдыра башлагъан

адамла аманлыкъчылагъа кеслерин алдатмаз ючюн не этерге керекдиле?

- Арт кёзюуде Госуслуги порталгъа ушаш ётюрюк сайтла аслам болгъандыла. Бюгюнлюкде адамла сабийлерине къралдан берилген къошакъ болушлукъ пособиелени джарашдырыр ючюн, Госуслуги портал бла хайырланадыла. Алдауукъ сайтланы атлары официал сайтныкъына бек ушайдыла, башхалыгъы бир-эки хариф неда бир сан, башха белги болургъа боллукъду. Аны ючюн сайтха кирген заманда бек сакъ болугъуз. Ким болса да ссылка ийсе, аны бла чыртданда хайырланмагъыз.

Хар бир аманлыкъчы къауумну кесини лагъымы барды. Бирлери керти Госуслуги порталгъа кирген заманда хайырландырылгъан пароль бла логинни джазарыгъызны излейдиле. Алай бла ала сизни энчи кабинетигизге ие боладыла. Башха ётюрюк сайтлада адамгъа социал болушлукъ берилликди дейдиле, аны алыр ючюн а картагъызны бютеу реквизитлерин джазыб, комиссияны неда налогну тёлерге керексиз.

Бир-бирледе уа аманлыкъчылагъа керекли хапарны адамла кеслери къоллары бла бередиле. Госуслуги порталда заявлениени кеслери джарашдыралмай, башха адамланы «болушлукълары» бла хайырлансала болады алай.

- Сабий пособиени джангы джарашдыра айланнган ата-анала къалай этсинле да сора?

- Биринчиси, ала хайырланнган сайтны кертилигине къараргъа керекдиле. Аны адреси былайды: https://www.gosuslugi.ru. Мынга бир джангыз тыйгъыч белги къошулса да, ол ётюрюк сайтды.

Банк берген картагъызны юсюнде джазылгъан хапарны барын да джазмагъыз. «Пособиени алыр ючюн комиссия тёлерге керекди» дегенни кёрсегиз а, алайдан, отдан къачханча, кетерге кюрешигиз.

Эсигизде болсун, ышаннгылы, керти сайтха кирген заманда браузерни башында, сайтны адреси джазылгъан тизгинде, кирит суратчыкъ болургъа керекди.

Энтда бир эсгертирим, ким ийгенин билмей эсегиз электрон письмолада джазылгъан сайтлагъа кирмегиз. Алада компьютеригизге заран саллыкъ вирус болургъа боллукъду. Компьютеригизге вирусладан сакълагъан программаны асыулусун салыгъыз, ол ётюрюк, аманлыкъчыла хайырланнган сайтлагъа кирирге къоярыкъ тюлдю.

- Сиз айтхан мадарладан сора уа къаллай джорукъланы билирге керекди кибер аманлыкъчыланы къапханларына тюшмез ючюн?

- Ол джорукъла бек тынчладыла. Бир бёлек джорукъну айтайым:

- ышанмагъан адамыгъызгъа эмда сайтыгъызда банк картагъызны юсюнде джазылгъан хапарны билдирмегиз. Артыкъсыз да бек аны арт джанында джазылгъан 3 санны, смс бла келген паролну, картаны пин-кодун сизден сора киши билирге керек тюлдю;

- кредитигизни бёлек заманны тёлемей турур мадар берирге, ол-бу зат ючюн компенсация тёлерге, коронавирус аурууну ачыкълауда болушлукъ теджеб, сизни юсюгюзден неда банк картагъызны юсюнден толу хапар билирге излей эселе ала аманлыкъчыладыла. Ала бла сёлешиб айланмагъыз, ушакъны тыйыб, ала айтхан организациягъа кесигиз сёлешиб, хапар соругъуз. Хар бир организацияны энчи сайтында телефонлары джазылыбдыла;

- хыйлачыла уллу банкланы атларындан адамлагъа сёлешиб, туура ма бусагъатда ким эсе да банкда аланы счётларындан ачха алыргъа излегенди деб, билдиредиле. Аллайла бла да сёлешиб айланыргъа керек тюлдю. Телефонну джукълатыб, банкга кесигиз сёлешигиз да, хапар соругъуз. Банкланы номерлери сайтларында болгъанлары бла къалмай, хар картаны юсюнде да джазылыбдыла;

- заранлы сайтха тюшюб, чарпымаз ючюн браузерде адрес джазылгъан джерге иги къарагъыз, сайтны адресин къолугъуз бла джазыгъыз. Бир харифни тюрленнгени да заранлы болургъа боллукъду;

- эсгермей, аманлыкъчылагъа картагъызны юсюнде джазылгъан хапарны толусу бла бердигиз эсе, терк огъуна банкга сёлешиб, картаны джабдырыгъыз.

Аманлыкъны джолуна тургъан къауум, джашау болумгъа дженгил тюзелиб, бюгюн кюннге кёре къымылдайды. Кибер аманлыкъчыла хар тюрлениуню терк ангылаб, ишлерин анга кёре бардырадыла. Аны амалтын, барынгы да сакълыкъгъа чакъырама. Оюмсуз иш этиб, ачхагъызны тас этмегиз.

Хубийланы Фатима.