Семенланы Исмаилны (Джырчы Сымайыл) туугъан кюню джууукълашыб келгени бла байламлы мен да бир эсге тюшюрюуюмю газет окъуучулагъа теджерге излейме.
Къаламчыларыбыз аны юсюнден арт джыллада джазар ючюн къалмагъандыла. Талай китаб да чыкъгъанды басмадан. Алай болса да закий джырчыбызны джашау джолу, чыгъармачылыкъ иши алкъын толусу бла тинтилмегенди, деб акъылым алайды. Ол сейир адамны, поэтни, композиторну юсюнден хар айтылгъан, джазылгъан сёз себеб болурла аны терен фахмусун ачыкълай барыргъа.
1973-чю джыл джай кюнлени биринде мен - комсомолну Гитче Къарачай райкомуну биринчи секретары - ишни юсю бла Къарачай шахаргъа атланнган эдим. Терезе элни къыйырында, джол айырылгъан джерде, узун сюекли бир къатангы къарт сюеле эди. Чыммакъ сакъалы, юсюнде сакъалы бетли кийими, субай санлары, ариу адам болгъаны кенгден огъуна таныла эди. Туура къатына джетерге къол кёлтюрдю. Къызыууракъ келгенибиз себебли бираз арлакъ озуб тохтадыкъ. Рулда олтургъан нёгерим Ёзденланы Шурумбийге:
- Ызынга бер, марджа, къартны ала барайыкъ, - дедим. Къатына джетерге машинадан тюшюб, салам бериб:
- Къайры ашхы джолгъасыз, акъсакъал? - деб сордум.
- Микоян-Шахаргъа, - деб къысха джууаб берди.
- Биз да арыбыз, келигиз, - деб аны кесими орнума олтуртдум. Къартны бет чырайыча, сыфатыча келбети, сёз уруму, кесин тутууу да алай болгъанларына сейирсиндим. «Джюрюшню акъырыныракъ эт», деб нёгериме эсгертиб, Гум ёзенни къыйырындан кире, ушакъгъа джарашдыкъ. Танышдыкъ. Уяла-уяла айтама, ол тюбешиуге дери мен Джырчы Исмаилны юсюнден хазна джукъ билмей эдим. Ол сейир ушакъ а эсимден кетмейди. Гум Башы аууш бла аууб, Къарачай шахаргъа къалай джетгенибизни да эслемей къалгъан эдим. Билирим келиб кёб затны соргъан эдим. Хар сёзюн базманнга салыб чекгенча, сабыр сёлеше, тынгылы джууаб бере, дамлы ушакъ этген эдик. Ол кюн джолоучулугъубузда Джырчы Исмаил айтхан бир хапарны унутмайма. Аны айтыр ючюн алгъанма бюгюн къаламны да къолгъа.
1939-чу джыл СССР-ни Джазыучуларыны кенгеши (выездное заседаниеси) болгъан эди. Анга башчылыкъ этген Александр Фадеев кеси эди. Ол кёзюуде республика «Давид Сасунский» деген эрмен эпосну 1000-джыллыгъын белгилеб кюреше эди да, джазыучуланы кенгешлерин да анга багъышлагъан эдиле. Юбилей программада кёб зат бар эди: концертле, тюрлю-тюрлю кёрмючле, поэтлени, джазыучуланы, маданият къуллукъчуланы ушакълары, назму окъугъанлары… Джазыучуланы союзуну пленар джыйылыуу программада белгиленнген ишлени аллын башлагъан эди.
Джыйылыу башланнгандан сора къарачай делегация бираз кечигиб джетген эдик. Ичгери киргенлейикге, джыйылыуну бардыргъан Александр Фадеев, ёрге туруб:
- Приехала делегация Карачая во главе с Семеновым, - деб баямлады да, харс уруб тебреди. Зал, бирден ёрге туруб, биз ётюб орунларыбызгъа олтургъунчу харс уруб турду. Бизге алай джылы тюберикдиле деб турмай эдик. Бизден сора да бар эдиле кечигиб келгенле, алай а бизгеча бирине да этмеген эдиле. Сёз ючюн, Къазахстанны Джамбул Джабаев башчылыкъ этген делегациясы, кечигиб келгени бла, акъырын барыб орунларына олтуруб къалгъан эдиле…
Джазыучуланы джыйылыуларындан сора «Конкурс чтецов» деб, назму окъуб эришиу да къурагъан эдиле. Анда Джырчы Исмаил биринчи орун алгъан хапарын да айтхан эди. Белгили поэтле, сёз ючюн, Джамбул Джабаевчала кёб эдиле. «Ол кеси да бек къарт кёрюне эди, таб, мени бусагъатда халымдан эсе уллу болур эди деб турама», - дегени эсимдеди. Эшта, Джазыучуланы союзуну ол Ереванда болгъан кенгешни стенограммасын архивледе излегеннге табыллыкъ болур эди…
Ол кюн джолда Джырчы бла ушакъгъа теренден терен кире баргъаным къадар аны чексиз фахмусуна мюкюл бола, тил байлыгъына сейир эте бара эдим. Сёлеше келиб, джыр да айтхан эди, десем да талай джырыны бирер куплетин джырлаб эшитдирген эди. Къарачай шахаргъа джетгеникде ол:
- Джюрегим алгъан адамла болдугъуз да, асыры кёб сёлешиб, сизни башыгъызны да, кесимикин да аурутдум дейме, - дегенни айтхан эди.
- Алай нек айтасыз, акъсакъал, бек сюйюб тынгыладыкъ хапарларыгъызгъа, эсде къаллыкъ сейир ушакъ болду ушагъыбыз. Аллах сизге саулукъ-эсенлик берсин, ёмюрюгюз узакъ, кючюгюз кёб болсун! – деб разылыгъыбызны билдирдим.
- Барыбыз да Аллахны къолундабыз, джашла, къайда айлансагъыз да сау-эсен айланыгъыз, – деди.
– Сизни къалайгъа элтейик?- деб сордум, шахаргъа киргеникде.
- Къалайда болса да бир джерде тюшюрюгюз, Сынтыгъа барлыкъма, -деди.
Кесим Советлени юйюню къатында тюшюб, барлыкъ джерине дери элтиб кел деб шофёр джашха аманат этдим. Ызына да ала барлыкъ эдик, алай а ол кюн Терезеге къайтмазын билдирген эди…
Ёмюр джарым чакълы бир заман кетди андан бери. Джырчы Исмаил бла джолда ушагъыбызны хар сёзю эсимдеди, аны сабыр, джумушакъ ауазы къулагъыма келгенлей турады…
Арадан аллай бир заман кетиб, аны юсюнден ачыкъ энди джаза тебрегендиле. Нек? Кёб адам, бютюн да бек джаш тёлю, аны юсюнден хазна джукъ билмейдиле. «Минги Тауну», «Акътамагъын», башхаларын да сахнада джырлаб айланнганладан огъуна авторну юсюнден не биледиле, деб сорургъа боллукъду. Билмеселе, къалай сыйларыкъдыла, багъалатырыкъдыла?
Абадан тёлю халкъны ауузунда джюрюген затларын басмада кёрюб, артда къууаннганыбызны кесими юсюмде сынаб айтама. Сёз ючюн, Джырчы Исмаилны джашы Азретни басмадан чыкъгъан затларын мен библиотекамы тёрюнде тутама. Окъугъаным сайын къууанама. Къуру сюргюнню ачы джылларында сталинчи режим миллетибизге джетдирген къыйынлыкъны суратлагъан чыгъармаларын окъугъан да тюшюннюкдю аны фахмусу терк-тенгиз болгъанына. Поэзиягъа тырмашханла, алыгъыз да, аны затларын окъугъуз да башлагъыз. Олсагъатда кесигиз джууаб берликсиз «Джырчы Исмаил кимди?» деген соруугъа тыйыншлы джууаб. Сёз байлыкъ бла, сёзюню, оюмуну магъаналыгъы бла анга джетген джокъду, ай медет, дерикме мен а. Аны чыгъармачылыкъ джолун илму интеллигенциябыз, гуманитар тинтиуле бла кюрешген институтубуз властланы оноуу бла тыйыншлысыча тинтерге, спонсорланы да болушдуруб бютеу джазгъанларын басмаларгъа, аны бла да къалмай, уста тылмачланы табыб, орус тилге да кёчюртюрге керекдиле. Олсагъатда закий джырчыбызны къанатлы сёзю Минги Таудан да мийикге чыгъарына ишек джокъду.
Каппушланы Джашарбек.
