Тиширыула бек эртделеден да илму ишлеге тири къошулуб, эркиши алимлерибизден артха къалмай, уллу джетишимлеге джетгендиле.

Мария Склодовская-Кюрини, Зинаида Ермольеваны, Софья Ковалевскаяны, Фатима Бутаеваны атлары бютеу дуниягъа белгилидиле. Аланы хар бири дунияны илму джашаууна уллу тюрлениуле келтиргендиле.
Шимал Кавказда, бизни республикада да бардыла джашауларын илму ишге атагъан таулу тиширыула. Биз бюгюн хапарын айтыргъа излеген, физика-математика илмуланы доктору, Эресей Федерацияны баш школуну махтаулу къуллукъчусу, РАЕН-ни академиги, КъЧКъУ-ну профессору Орусланы Исхакъны къызы Байдымат, Шимал Кавказда керти илмулада аллай уллу джетишимлеге джетген биринчи тиширыуду. Бюгюнлюкде аныча дараджагъа джеталгъан да джокъду.
Орусланы Байдымат кесини аспирантлары бла джер хазнада аз тюбеучю магъаданла, аланы эритмелерини халларын тинтиу ишле бла кюреше, ала чыгъаргъан эсебле эл мюлкде, промышленностда да тамамлы хайырландырылыр ючюн уллу къыйынын салады. Ол кеси да 300-ден аслам илму иш джазгъанды, ала бизни къралда, тыш къраллада да басмаланнгандыла. Аладан 250-ден асламы статьяладыла, дагъыда 10 монография, 25 окъуу пособие бла бёлек изобретениеси бардыла. Байдымат Исхаковнаны «Задачник по физике конденсированного состояния» деген окъуу китабыны аспирантлагъа, магистрантлагъа, бакалаврлагъа, илмуну бу джаны бла кюрешген башха адамлагъа да уллу магъанасы болгъанды.
Профессор тиширыу илму бла кюрешгенлени арасында магнетологча, физикада мукъладис халла бла уста ишлей билген специалистча кенг белгилиди, джер хазнада аз тюбеучю магъаданла бла аланы эритмелерини мукъладис эмда кинетика шартларын тинтиуге да уллу къыйыны киргенди. Орусланы Байдыматны илму изобретениелери ол эритмелени электровакуум, электрон, атом, авиация машиналаны, тергеучю техниканы ишлеуде, металлургияда, башха санагъатлада да хайырландырыргъа мадар бередиле.
Алим тиширыу Уллу Ата джурт къазауатны ветераны Орусланы Исхакъны кёб башлы юйдегисинде туугъанды.
- Мени билимим ёсерине уллу къарнашым Муссаны уллу къыйыны киргенди. Ол математикагъа уллу тырмашыулугъу болгъан джаш эди да, мени бла хаман кюрешгенлей, къыйын къуралгъан задачаланы бергенлей, тергеуге юретгенлей тура эди. Шахмат ойнаргъа да ол къарнашым юретген эди. Артда кеси да Ленинградда Аскер-механика институтда окъуб, «Летательные аппараты» деген усталыкъны алыб чыкъгъан эди. Мен Гитче Къарачай районну Римгорка элини орта школунда окъугъанма. Класс башчыбыз, математикадан устазыбыз Ижаланы Адыхам дунияда болмагъанча бир ашхы адам эди. Сабийлей да ангылагъан эдим, устаз шахардамы, эл школдамы ишлейди, башхасы джокъду, терен билимли, фахмулу устазла къайда да бардыла. 1971-чи джыл Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну физика-математика факультетине окъургъа киреме. Аны тауусуб чыкъгъанымда мени Къызыл Курган элде школгъа ишлерге ашырадыла, - деб хапар айтады Орусланы Байдымат.
Кюнлени бир кюнюнде джаш устаз «Учительская газетада» Москва шахарда кърал университет «Физика твердого тела» деген усталыкъ бла аспирантурагъа адамла алыргъа излегенини юсюнден билдириуню окъуйду да, къралыбызны ара шахарына барыб кесини билимин ёсдюрюрге излейди. Ол кеси сейирсиниб айтхандан, аспирантурагъа кирген заманында школда окъугъан джылларында лазерлени юслеринден джазгъан рефераты болушлукъ этеди.
Уллу Аллах бир адамгъа фахмуну бере башласа, эки къолу бла береди, ол кертиди. Илмуну джолуна тургъан таулу къыз студент, аспирант джылларында да кючлю шахмат ойнаучу болгъанды, 1-чи дараджагъа чыкъгъанды. Бютеусоюз эришиулеге къошулуб тургъанды. Аны бла да къалмай, волейболдан спортну мастери дараджаны алгъанды.
МГУ-ну физика факультетини аспирантурасын тауусуб, Байдымат мукъладислени кафедрасында «Магнитные и кинетические свойства редкоземельных металлов и их сплавов» деген кандидат диссертациясын джетишимли джакълайды. Адетдеча, аспирантурадан сора алим къызны Костромада технология институтха ашырадыла. Ол анда ассистент, тамада преподаватель, доцент болуб да ишлегенди, алай болса да илму-тинтиу ишлерин тохтатмагъанды.
Бёлек замандан Орусланы Байдымат кеси окъугъан Къарачай-Черкес кърал педагогика институтха къайтады да, физика кафедраны тамалында «Физика конденсированного состояния» деген усталыкъ бла аспирантура къурайды. Сёзсюз да, алим тиширыу къуру аспирантураны тюл, уллу илму школну къурагъанды, анда аспирантла, устазла, студентле да окъурча. 7 адамны илмуланы кандидаты этгенди, илмуланы доктору дараджаны джакълагъан 4 алимге консультант болгъанды. Аны студентлери бюгюнлюкде Къарачай-Черкесияны, бютеу Эресей Федерацияны да кёб ВУЗ-ларында, башха организацияларында урунадыла.
Ол кесини «Исследование магнитных, электрических и гальваномагнитных свойств редкоземельных металлов и их сплавов» деген доктор диссертациясын МГУ-да да, Нальчик шахарда Бербеков атлы КъМКъУ-да да джакълагъанды.
Эшта, биз бюгюн Орусланы Байдыматны болгъан саугъаларын тизе тебресек, бир газет бет азлыкъ этерге болур. Алай а эм сыйлы саугъаланы араларында да эм багъалылары болады да, 1984-чю джыл ЭКСПО кёрмючде алгъан ВДНХ-ны медалы аланы бири болур. Ол кеси да биринчи саугъасы болгъанды, алим къызыбызны керти учундургъан да этгенди. Орусланы Байдымат ол кёрмючде джерде аз тюбеген магъаданланы мукъладисликлерин тинтиуюню эсеблерин кёргюзген эди. «Магнитный сплав» деген изобретениеси ючюн а Байдымат А. Нобелни медалына тыйыншлы болгъанды. 2003-чю джыл илму ишде уллу джетишимлери, салгъан къыйыны ючюн Эресей Федерацияны Президентини Указы бла Орусланы Исхакъны къызы Байдыматха «Заслуженный работник высшей школы РФ» деген сыйлы ат аталгъан эди.
Орусланы Байдымат бюгюнлюкде Къарачай-Черкес кърал университетде сюйген ишин бардыра, джаш алимлени хазырлайды.

ХУБИЙЛАНЫ
Фатима.