Эл мюлкге джерчилик, малчылыкъ, атчылыкъ, къойчулукъ санагъатла киргенлерин барыбыз да бек ариу билебиз. «Къой этинги ашамай, этин ашатмаз» деб бир айтыу барды да, малгъа къарагъан эм ауур ишлени бириди.

Малланы къатларында кече-кюн да болуб тургъан бла къалмай, аланы ашларын, сууларын, тузларын да заманында табдырыб турургъа тыйыншлыды. Алай эталмай бир зат бла инджитдингми, кереклисича бир не сют сауаллыкъ, не эт алаллыкъ тюлсе. Малларынг кётюрем болуб къаллыкъдыла: эм ахырында, сеннге хайыр бермей, къоранч келтириб башларыкъдыла.
Джерчилик санагъат да, малчылыкъ санагъатдан къыйын болмаса, тынч тюлдю. Уллу къыйын салыб, ёсдюре тургъан будай, арпа, зынтхы сабанларынг, нартюх, чёблеу, чюгюндюр бачхаларынг бир кесекни ичинде джокъ болуб къаллыкъдыла: буз алагъа не заманда да къоркъуулуду. Арыкъ малны семиртирге боллукъду, буз уруб кетген джерлени ызларына къалай къайтарлыкъса? Алай бла салгъан къыйынг бошуна кетеди да къалады. Ма аллай сагъышла Къобан районда «Солнечный» эл мюлк кооперативни тамадасы Лайпанланы Анзорну джашы Борисбийни бир джыл тюл, 20 джылдан асламны джай кёзюуледе тынчлыгъын бузуб туруучандыла. Белгилисича, Къобан районну мюлклерини сабанларын буз кёб джокълаучанды.
Лайпанланы Анзорну джашы Борисбий бусагъатда кеси тамадалыкъ этген мюлкде 32 джыл ишлейди. Борисбий бу мюлкге ишлерге джарашхан заманда анга «Солнечный» колхоз дей эдиле. Артдан аны атын тюрлендирдиле да, «Солнечный» эл мюлк кооператив, дедиле. Ма бу кооперативге башчылыкъ этгенли 22 джыл болады. Бу эл мюлк кооперативни къыйын заманлары да болгъандыла. Совет Союз чачылыб, Эресей кеси энчи кърал болгъанында, эл мюлк ишледе хайырландырыучу керекли затла джокъну орнунда эдиле. Отлукъ, запчастланы, техниканы не тюрлюсю да, минерал ашаула да къралда джокъ болуб къалгъан эдиле. Джыл сайын уллу битим бериб туруучу сабанла сюрюлмей, урлукъ атылмай, аман ханс басыб къойгъан эди. «Аты барды, кеси джокъду» дегенлей, атлары болгъан мюлкле, иш бардыралмай, къуруб кетиб, тюрлю-тюрлю гитче эл мюлк предприятиечиклеге бурулуб, кеслерине джашау къураргъа кюрешиучен эдиле. Аланы да бир къауумлары толусу бла джокъ болдула, башхалары, джылдан джылгъа кюч-къарыу ала келиб, бюгюнлюкде тюрлю-тюрлю санагъатлыла болгъандыла. «Солнечный» эл мюлк кооператив да ма аланы бириди. Бюгюнлюкде ол джерчилик, малчылыкъ санагъатла бла кюрешеди, джетишимлери да аман тюлдюле. Лайпан улу ишлеб башлагъан заманда хар затлары сына-чыгъа тургъан талай эски техникасы бла 500 гектар сабаны бар эди мюлкню.
- Ол джылланы эсиме тюшюрсем, баш тюклерим ёрге турадыла, - деб эсине тюшюреди Лайпан улу. – Техника джокъну орнунда эди. Ол болгъаны да эски эди. Белгилисича, эски техника бир кюн ишлесе, экинчи кюн аны бир заты сыныб, иш баджарыргъа мадар болмай къала эди. Ол кюн огъуна запчастла табыб къойсанг, не хата бар эди. Аланы табхан а бир да къыйын эди. Узакъ джерлеге барыб, алыб келирге керек эди. Аланы келтиргинчи бир-эки ыйыкъ озуучан эди. Алай бла джазгъы сабан ишлени заманында тындыралмай къалыучан эдик. Урлукъ а джерге заманында тюшмесе, джыл не иги болса да, уллу битим алаллыкъ тюлсе. Алай бла джунчур ючюн къалмай эдик. Тёздюк, кюрешдик да, аякъ юсюне турдукъ. Бюгюн а болумубуз башха тюрлюдю: тюрлю-тюрлю техниканы саны 25-ден асламды. Аланы ичлеринде джюк ташыучу автомобилле, мюрзеу джыйыучу эмда мал аш хазырлаучу комбайнла, тюрлю-тюрлю маркалы тракторла бардыла. Экскаваторларыбыз, джюк джюклеучю техникабыз, автокраныбыз тохтаусуз ишлейдиле. Кёб болмай а «Беларусь» маркалы эки джангы трактор алгъанбыз. Бу маркалы тракторла къызыу джюрюген бла къалмай, кючлюлюклери бла бир къауум сынджырлы тракторладан хазна артха къалмайдыла.
Къачхыда не тюрлю эл мюлк культураны да битимин джыйгъанбыз, къачхыда кюзлюклени урлукъларын атханбыз деб, биз тынчлыкълы болуб къалмайбыз. Джайгъыда буз джаууб, ёсюмлени къара халек этиб кетмеге эди деб, къайгъылы болуб тура эсек, къышхыда да къар джаумай, сууукъла кюзлюклени юшютюб къоймагъа эдиле деб, кече-кюн да сагъышланыб туруучанбыз. Кюзлюкле чыкъгъандыла, кёлтюрюлгендиле, энди джазгъыгъа дери тынчлыкълы болуб турайыкъ деб, олтуруб турмайбыз. Белгилисича, кюзлюклени къышхы сууукъладан сакълагъан къарды. Къар болмаса, ёсюмлени тамырлары юшюрюкдюле. Алай бла къач айлада салгъан къыйыныбыз бошуна кетерикди да къаллыкъды. Быйыл къар джауар ючюн къалмайды. Талай адам болуб, агроном да аланы ичлеринде, кюзлюкле не болумда тургъанларын тинтгенлей турабыз. Юшюген джерлери болса, алайларын эсебге алыб, джазны бурну къарагъанлай, урлукъ атаргъа хазыр болуб туруучанбыз.
- Мюлкню ненча гектар сабаны барды? Къайсы эл мюлк культураланы ёсдюресиз?
- Бютеулей да 2000 гектар сабаныбыз барды. Джыл сайын кюзлюк будай, джазлыкъ арпа, мюрзеулюк нартюх, шекер чюгюндюр, чёблеу ёсдюрюученбиз. Сабанланы асламысын кюзлюк будайгъа бериученбиз. Кесин да ючюнчю класслы этерге кюрешебиз. Не ючюн? Ючюнчю класслы будайдан ун тартылады. Аллай будай алыр ючюн а минерал ашауланы кёб берирге тыйыншлыды. Удобрениеле уа бусагъатда багъалы болгъандыла. Бир къауум удобрениелени бир тоннасына 40 минг сомдан аслам чыгъыб да кетиученди. Джыл джауумлу, джауумсузму болады, битимлиликни аслам этиуде удобрениелени магъаналары уллуду. Кереклисича бир ашау берсенг, кюн къысхан джыллада да иги битим алыргъа боллукъду. Биринчи джыллада, хар гектардан 20 центнер будай ала эдик. Аллай бир битим алгъанбыз дерге да уялгъан этиучен эдик. «Бара-бара, къош да тюзелир» деген айтыуну эсибиз сакълаб турмай, къысха заманны ичинде битимлиликни ёсдюрюрге изледик да, не тюрлю мадарланы да хайырландыра, ёсдюрдюк. Къуру минерал ашауланы хайырландыргъандан сора да асыулу кёб битим берген урлукъланы джерге тюшюрмесенг, аланы заманында атмасанг, аман хансла бла кюреш бардырмасанг, уллу битим алыудан къол джуу да къой. Бюгюнлюкде биз хар гектардан 40-50 центнер кюзлюк будай алыучанбыз орта тергеу бла. Бир къауум сабанларыбыз андан да кёб битим бериучендиле.
Биз кесибизге хайыр берген эл мюлк культураланы ёсдюрмейбиз, джамагъатха керекли культураланы ёсдюребиз. Унсуз, шекерсиз, чёблеу джаусуз джашауунгу кёзюнге кёргюзген къыйынды. Бу азыкъла не заманда да адамлагъа эркин табылыб турургъа керекдиле.
Бусагъатда мюрзеулюк нартюх бир да хайырлыды. Кесин да, кюзлюк будайдан эсе, ёсдюрген тынчды. Халкъ бусагъатда андан гырджын-зат этмейди. Асламысына аны спирт этиуде хайырландырадыла. Будай ун а не заманда да керекли болуб туруучанды. Ма аны ючюн будай сабанланы джерчилик бла кюрешген мюлкле аслам этедиле.
- Малчылыкъ санагъат бла кюрешемиди мюлк?
- Джерчилик санагъат болгъан джерде малчылыкъ санагъат да болургъа керекди. Бизде малны не тюрлюсюн да тутарча болумла бардыла. Джерчилик санагъатда ёсген мюрзеулени бир-бирде тазаларгъа да керек болуб къалыучанды. Тазалагъан заманда кёб джараусуз затла да чыгъыб къаладыла. Аланы хайырландырмай къалай къояйыкъ? Хайырландырыр ючюн малланы тутаргъа керекбиз: тууар малларыбыз, къойларыбыз да бардыла. Ол джараусуз затла джетмей къалмасынла деб, бир къауум сабанлада мал ашлыкъ мюрзеу да ёсдюребиз. Тууар малланы багъабыз. Ауурлукълары 400 килограммдан атласа, аланы иги кесегин Черкесскеде эт комбинатха беребиз. Башха кесегин да эт керекли адамлагъа сатыучанбыз: кесиб да, кесмегенлей да.
Тутхан ишингден хайыр алмай, къоранчлы болуб турсанг, ол иш бла кюрешмей къояргъа керекди. Биз мал багъыуда да хайыр алыб тебрегенбиз да, джылдан джылгъа тууар малланы, къойланы санын аслам этиб барабыз. Къойланы ёсдюрген бла къалмай, къозуланы аналарындан айыргъан заманда эркек къозуладан бир сюрюу къураб, аланы ёсдюрюб, джер-джерге элтиб сатабыз. Къысхача айтсам, джерчилик эмда малчылыкъ санагъатларыбыз хайыр бериб башлагъандыла. Мюлкде ишлеген адамла да бир да джууаблы адамладыла. Хар бири тутхан ишин бет джарыкълы тындырады. Аланы бир къауумлары 30 джылдан аслам заманны ишлейдиле мюлкде. Къыйынларын заманында табадыла. Ишден кетген джокъду. Бери келиб ишлерге излегенле аз тюлдюле. Бизде уа бош орун джокъду. Былайда бир затны айтыргъа тыйыншлыды. Сёз ючюн, биреулен малчы болуб ишлей эсе, механизатор джетишмей къалдымы, бир кёзюуге дери ол малчыны механизатор болуб ишлерге усталыгъы джетиученди. Алай бла, тышындан кишини чакъырмай, джетишмеген ишчини орнуна бир заманнга дери не къойчуну, не тууарчыны салыб къояргъа мадарыбыз барды. Бизни ишчилерибиз не тюрлю джумушну да этерге устадыла.
- Сен айтханнга кёре, бу арт джыллада эл мюлк кооператив кюч-къарыу алгъанды. Башхача айтсам, тилекчи болуб джашамайды. Алай эсе, Солнечный элде джашагъанлагъа болушлукъ этемисиз?
- Бизни Солнечный эл уллу тюлдю. Ол Къобан районнга киреди. Районну аралыгъы Кавказскийден узакъда орналгъанды. Кеси да районну башха эллеринден бир джары джаякълаб орналгъанды. Туура юсюне барыб къалмасанг, Пятигорскеге бара онг джанында эл барды деб киши айтырыкъ тюлдю. Бир да батыкъ джерде орналгъанды. Башында айтханымча, тамам юсюне барыб къалмасанг, аны кёрлюк тюлсе. Районну тамадалары аны къайгъысын этмейдиле деб, айталлыкъ тюлме. Не заманда да къайгъырыб турадыла. Элде джашагъан адамла инджилмесинле деб, не джаны бла да эс бёлюр ючюн къалмайдыла. Кюн сайын дегенча, мен элчиле бла тюбешиб, аланы джашауларын, турмушларын кёргенлей турама. Ала меннге киши адамла тюлдюле. Аланы кючлери бла мюлк джылдан джылгъа кюч-къарыу алыб барады. Къуру мен тюл, мени биргеме ишлегенле да алагъа къайгъырыб турургъа тыйыншлыдыла. Ала Солнечный элни къоюб кетселе, мюлкде ишлер адам табыллыкъ тюлдю. Ол затны эсибизде тутханлай турабыз. Мадарыбыз болуб, бир адамны да тышына джиберлик тюлбюз. Ала мюлкде ишлеген бла къалмай, малны не тюрлюсюн да тутадыла. Артыкъ сютлерин, этлерин сатыб, хайыр тюшюрюучендиле кеслерине. Элчикни школу барды да, школгъа болушабыз. Ветеранланы да унутмайбыз. «Ол, бу керек эди» дегенни тилегин толтурмай къоймайбыз. Къуру элни спортчуларына тюл, районну спортчуларына да болушлукъ этиученбиз. «Ачха бюгюн барды, тамбла джокъду» деген айтыуну унутмазгъа керекбиз хар бирибиз. Сенде болгъан зат халкъда, халкъда болгъан зат сенде болса, барыбыз да бир-бирибизни сыйын кёре, бир-бирибизге разы бола джашарыкъбыз.

Къобанланы Махмут.