Къарачайлыла сабийлерин тыйыншлы адамла этиб ёсдюрюуню кеслерини баш ишлерине санагъанлай келедиле. Бу ишни юсюнде ёмюрле узагъына саналыб келген, халкъ кеси къурагъан, джарашдыргъан мадарларыбыз да бардыла. Биз ангылагъандан, бюгюнлюкде аланы школлада хайырландырыуну уллу магъанасы барды. Ол себебден устаз коллективле, атала-анала да эс бёлюрле деб умут эте, талай затны юсюнден айтыргъа излейме.
Къарачайлыла хар джаш адам саулукълу, чыныкъгъан, урунууну сюйген, керек джерде кесини сыйын, эркинлигин сакълагъан, башхалагъа болушхан, оюмлу, ангылы, нени да билирге тырмашхан, адебли-намыслы болурун излегендиле. Алай болса да айырыб эс бёлген талай затлары болгъанды.
Неден да алгъа джаш тёлю ата бла ананы, кеслеринден уллуланы барысын да сыйларын кёрюрча, аланы алларында намысларын сакъларча юретиу керекди. Сабийле терс атласала, къуру ата бла ана болуб къалмай, джууукъ-тенг, хоншудан-тийреден адамла да сансыз этиб къоймай айтхандыла, юретгендиле. Юретиу ишге талай адам къошулса, юретсе не чёрчек сабий да экинчи терс атлам этмегенди. «Уяда нени кёрсе, учханда аны этеди», дейбиз. Аны биринчи айтхан ата-бабаларыбыз кеслерин джюрюте, кеслерин тута билгендиле. Сабийлерин уруб, алагъа урушуб, къатылыкъ этиб, бой салдырыргъа излеген хазна болмагъанды аланы ичинде. Эм уллу магъана юйде гитчеле тамадаладан юлгю алгъан джорукъгъа берилгенди. Уллула сабийлеге хыны этселе да, кеслерин башха алыб айтхандыла айтырыкъларын. Башхаланы къатында уялтыргъа, джюрегин сындырыргъа, сыйын тюшюрюрге излемегендиле. Мени айтханым тюздю деб, тирелиб да къалмагъандыла. Гитче уллуну сёзюне бюгюлмей къалгъаны хазна болмагъанды. Кесинден тамадагъа тюбеген адам биринчи салам бергенди, ол олтургъунчу олтурмагъанды, аны къатында тютюн ичмегенди, къолларын хурджунларына салыб неда санларын бошлаб сюелмегенди, ол келе тургъан джолну кесиб аллы бла ётмегенди, андан алгъа сёлешиб да башламагъанды. Тамадагъа сый берген, къачын кёрген, быллай затланы энтда тизерге боллукъду. Аллахха шукур, ол иги адетлерибизни кёбюсю бюгюн да сакъланадыла. Патриот сезим бизге ата-бабаларыбыздан къаныбыз бла сингнгенди. Уллу Ата джурт ючюн баргъан къазауатны джылларында джуртубузну хар эли, джери ючюн джанларын берген джигитле да ол затха шагъатдыла. Джаш тёлюню юретген адамла къарачайлыланы быллай адетлерине да магъана берирге керекдиле.
Къарачайда сабийле гитчеликден огъуна урунууну сюерча юретиу ишле эм магъаналы ишлени бирине саналгъандыла. Ишни къайсы тюрлюсюн да этген айыб тюлдю, эте билмеген айыбды деб, аланы къанларына сингдиргендиле. Урунуу ёмюрден келгенича, бюгюн да джашауну тамалы болгъанлай къалады. Къарачайлыла къонакъ сюйген адамла болгъанлары да саулай дуниягъа белгилиди. «Къонакъ, Аллахны къонагъыды» дегендиле. Тиширыугъа сый берген эм иги адетлерибизни бири болгъанлай къалады. Хар адамны къанына ол зат ана сют бла сингнгенди. Бизни адетлерибиз тиширыуланы, къайсы бирин да, ананы багъалатханча, багъалатыргъа чакъырады. Тиширыула кеслери да ёмюрден бери джумушакълыкълары, халаллыкълары, кимге да джан аурутханлары бла артыкъ да багъалы, сыйлы кёрюннгендиле. Къызчыкъла сабийликден башлаб кеслерин къалай джюрютюрге керек болгъанларын аналары неда уллу эгечлери юретиб кюрешгендиле. Тигерге, бичерге, кеслерин да, юйлерин да таза тутаргъа, хант эте билирге, амалсыз керекли затланы юретгендиле. Эркишилеге къачан да кёб тюрлю борч салыннганды. Керек джерде тиширыуну сакълау, аны сыйына заран келмезча этиу, ауур ишге урмау баш борчха саналгъанды. Тиширыу бир ауур затны кёлтюрюб бара эсе неда отун джара тура эсе, эркиши аны джюгюн къолундан алыб элтирге, отунну джарыб берирге борчлу болгъанды. Тиширыу келген сагъатда эркиши ёрге тургъанды, эркиши келсе, тиширыу да алай этгенди. Дагъыда бир затны эсигизге салыргъа излейбиз: атала-анала джууукъгъа-тенгнге къалай къарагъанларын аланы сабийлери кёрюб турадыла. Асламысына ёсе келселе ала этгенча этерге ёчдюле. Аны эсгере, джууукъну-тенгни багъалатыргъа, сакъларгъа юретир джанындан болургъа керекди. Сабийлени ариу халили, ишленнген, намыслы адам этиб ёсдюрюр ючюн, биз, уллула, кесибиз аллай адамла болургъа керекбиз. Ала бизден юлгю аладыла, кеслерин бизнича джюрютюрге излейдиле. Юйде сабийле, уллула да бусагъатда телевизор бла кёргюзюлген бедишлик затлагъа бирге къарасала, гитчеле олтуруб тургъанлай, уллула тютюн, аракъы ичселе, аманла сёлешселе, ала да орамгъа чыгъа барсала, ёсселе кёргенлерича этерге излерикдиле. Аны эсде тута, гитчеликден огъуна намыс сакъларгъа, шохлукъ джюрютюрге, керек джерде онгсузгъа болушургъа, аман затладан кеслерин тыяргъа юретирге тыйыншлыдыла. Юйде ата-анала, уллула, школда да устазла ишни ол халда къурасала, бусагъатда биз кёре, эшите тургъан аман затланы кёбюсю боллукъ тюл эдиле. Дунияда сабийге эм багъалы, эм татлы сёз анасыны белляу айтхан сёзюдю! Бизни джаш тиширыуларыбыз (джаш анала) белляу айта билирге керекдиле. Белляуда быллай сёзле бардыла:
Белляу, белляу, бёлейим,
Балачыгъым, сенден алгъа ёлейим,
Кёб джашагъын, хайырынгы кёрейим.
Бешигинги бауу, бала, ычхынсын,
Башынгдан огъурлу къаргъа къычырсын…
Сабийлени гитчеликден огъуна ана тилин сюерге, аны дуниягъа джаратхан туугъан анасына сыйлы орун берирге, ана юйню ара багъанасы болгъанын чертгенлей турургъа керекди. Учкуланчы назмучу Текеланы Махмутну бу темагъа джазгъан назмусунда былай айтылады:
«Ана тилине сый бере билмеген,
Миллетин сатхан кибикди.
Джангыз «Анам» деген сёзюбюз бизни
Ол Минги Таудан мийикди!»
Сабийни тюз джорукъгъа юретиу эм джууаблы, эм къыйын, эм баш иш, уллу, ауур борч болгъаны самалтынанга муслиман динде да уллу эс бёлюнеди. Халкъ адетледе эртдеден келген тюрлю-тюрлю юретиу джорукъла, мадарла, амалла бардыла. Бир талай джорукъну эсигизге салайыкъ:
1. Сабий алкъын гитчечикди деб ойламагъыз, юретиу ишле бешикден башланыдыла.
2. Джангылычны ачыуланыу бла, къычырыкъ бла тюл, юретиу, тюшюндюрюу бла, юлгюле бла тюзетедиле.
3. Юйдегиде къаугъала сабийни бек тынгысыз, къайгъылы этедиле.
4. Сабийни къылыкъ этгенин эслемегенча этмегиз.
5. Артыкъ къатылыкъ, артыкъ джумушакълыкъ кибик заранлыды.
6. Сабийлеге ётюрюк айтмагъыз.
7. Сабийле сизни айтханыгъыздан эсе этгенигизге бек уллу магъана бередиле.
8. Сабийге сёз бердинг эсе, сёзюнге ие бол.
9. Сабийни къатында башхаланы сёкмегиз.
10. Сабийни чыртда ыйлыкъдыра, сындыра, учуз эте турмагъыз.
11. Сабийлени къатларында тахсаны, джашыртын затланы ачыкъ эте турмагъыз.
12. Сынам бла талай кере иги юлгю кёргюзген ауаз бергенден эсе игидиле.
13. Сабийни хар керексиз излемин да толтуруб бармагъыз.
14. Сабийни тёгерегиндегилеге, джууукъларына болушургъа юретигиз.
15. Сабийни тёзюмлю болургъа юретигиз.
16. Сен эски, хурметли халкъны туудугъу болгъанынгы унутма, адебсиз иш этерге эркинлигинг джокъду дегенлей туругъуз.
17. Кесинги тукъумунгда джети атагъа дери джууукъ адамларынгы билирге борчлуса.
18. Джашауда эм баш ишинг миллетинге, Ата джуртунга къуллукъ этиудю.
19. Кёб адам джыйылгъан джерде аз сёлеш, кёб тынгыла, алайда сенден акъыллыла, сенден кючлюле да боллукъдула.
20. Башха миллетлени адамларын, башха динни тутханланы да бирча ариу кёр. Хар миллетни да Аллаху тагъала кеси джаратханды.
Къысха статьяны тамамлай, джаш тёлюню баш борчу адамлыкъны сакъларгъа керек болгъанын чертерге дурус кёребиз. Сиз джазыучу да, джырчы да, алим да болмазгъа боллукъсуз, алай а адам деген сыйлы атны джюрютюрге амалсыз керексиз. Адамлыкъ хар адамны юсюнде ёмюрлюкге сакъланыргъа керекди! Адамлыкъны юсюнден, аны терен магъанасын билдирген быллай сёзле бардыла:
Эй, адамлыкъ!
Дунияда сенден ашхы, сенден онглу не болур?
Сен кюнден джарыкъ, отдан исси, таудан мийик,
Тюзден кенг, тенгизден теренсе.
Кючюнг, къудуретинг кёбдю!
Бизни сабийле, джаш адамла, аталарын-аналарын къууандырыб, насыблы болуб, туугъан халкъыбызгъа, уллу къралыбызгъа тюз къуллукъ этиб ёсерле деб ышанабыз.
Къарачайлыла хар джаш адам саулукълу, чыныкъгъан, урунууну сюйген, керек джерде кесини сыйын, эркинлигин сакълагъан, башхалагъа болушхан, оюмлу, ангылы, нени да билирге тырмашхан, адебли-намыслы болурун излегендиле. Алай болса да айырыб эс бёлген талай затлары болгъанды.
Неден да алгъа джаш тёлю ата бла ананы, кеслеринден уллуланы барысын да сыйларын кёрюрча, аланы алларында намысларын сакъларча юретиу керекди. Сабийле терс атласала, къуру ата бла ана болуб къалмай, джууукъ-тенг, хоншудан-тийреден адамла да сансыз этиб къоймай айтхандыла, юретгендиле. Юретиу ишге талай адам къошулса, юретсе не чёрчек сабий да экинчи терс атлам этмегенди. «Уяда нени кёрсе, учханда аны этеди», дейбиз. Аны биринчи айтхан ата-бабаларыбыз кеслерин джюрюте, кеслерин тута билгендиле. Сабийлерин уруб, алагъа урушуб, къатылыкъ этиб, бой салдырыргъа излеген хазна болмагъанды аланы ичинде. Эм уллу магъана юйде гитчеле тамадаладан юлгю алгъан джорукъгъа берилгенди. Уллула сабийлеге хыны этселе да, кеслерин башха алыб айтхандыла айтырыкъларын. Башхаланы къатында уялтыргъа, джюрегин сындырыргъа, сыйын тюшюрюрге излемегендиле. Мени айтханым тюздю деб, тирелиб да къалмагъандыла. Гитче уллуну сёзюне бюгюлмей къалгъаны хазна болмагъанды. Кесинден тамадагъа тюбеген адам биринчи салам бергенди, ол олтургъунчу олтурмагъанды, аны къатында тютюн ичмегенди, къолларын хурджунларына салыб неда санларын бошлаб сюелмегенди, ол келе тургъан джолну кесиб аллы бла ётмегенди, андан алгъа сёлешиб да башламагъанды. Тамадагъа сый берген, къачын кёрген, быллай затланы энтда тизерге боллукъду. Аллахха шукур, ол иги адетлерибизни кёбюсю бюгюн да сакъланадыла. Патриот сезим бизге ата-бабаларыбыздан къаныбыз бла сингнгенди. Уллу Ата джурт ючюн баргъан къазауатны джылларында джуртубузну хар эли, джери ючюн джанларын берген джигитле да ол затха шагъатдыла. Джаш тёлюню юретген адамла къарачайлыланы быллай адетлерине да магъана берирге керекдиле.
Къарачайда сабийле гитчеликден огъуна урунууну сюерча юретиу ишле эм магъаналы ишлени бирине саналгъандыла. Ишни къайсы тюрлюсюн да этген айыб тюлдю, эте билмеген айыбды деб, аланы къанларына сингдиргендиле. Урунуу ёмюрден келгенича, бюгюн да джашауну тамалы болгъанлай къалады. Къарачайлыла къонакъ сюйген адамла болгъанлары да саулай дуниягъа белгилиди. «Къонакъ, Аллахны къонагъыды» дегендиле. Тиширыугъа сый берген эм иги адетлерибизни бири болгъанлай къалады. Хар адамны къанына ол зат ана сют бла сингнгенди. Бизни адетлерибиз тиширыуланы, къайсы бирин да, ананы багъалатханча, багъалатыргъа чакъырады. Тиширыула кеслери да ёмюрден бери джумушакълыкълары, халаллыкълары, кимге да джан аурутханлары бла артыкъ да багъалы, сыйлы кёрюннгендиле. Къызчыкъла сабийликден башлаб кеслерин къалай джюрютюрге керек болгъанларын аналары неда уллу эгечлери юретиб кюрешгендиле. Тигерге, бичерге, кеслерин да, юйлерин да таза тутаргъа, хант эте билирге, амалсыз керекли затланы юретгендиле. Эркишилеге къачан да кёб тюрлю борч салыннганды. Керек джерде тиширыуну сакълау, аны сыйына заран келмезча этиу, ауур ишге урмау баш борчха саналгъанды. Тиширыу бир ауур затны кёлтюрюб бара эсе неда отун джара тура эсе, эркиши аны джюгюн къолундан алыб элтирге, отунну джарыб берирге борчлу болгъанды. Тиширыу келген сагъатда эркиши ёрге тургъанды, эркиши келсе, тиширыу да алай этгенди. Дагъыда бир затны эсигизге салыргъа излейбиз: атала-анала джууукъгъа-тенгнге къалай къарагъанларын аланы сабийлери кёрюб турадыла. Асламысына ёсе келселе ала этгенча этерге ёчдюле. Аны эсгере, джууукъну-тенгни багъалатыргъа, сакъларгъа юретир джанындан болургъа керекди. Сабийлени ариу халили, ишленнген, намыслы адам этиб ёсдюрюр ючюн, биз, уллула, кесибиз аллай адамла болургъа керекбиз. Ала бизден юлгю аладыла, кеслерин бизнича джюрютюрге излейдиле. Юйде сабийле, уллула да бусагъатда телевизор бла кёргюзюлген бедишлик затлагъа бирге къарасала, гитчеле олтуруб тургъанлай, уллула тютюн, аракъы ичселе, аманла сёлешселе, ала да орамгъа чыгъа барсала, ёсселе кёргенлерича этерге излерикдиле. Аны эсде тута, гитчеликден огъуна намыс сакъларгъа, шохлукъ джюрютюрге, керек джерде онгсузгъа болушургъа, аман затладан кеслерин тыяргъа юретирге тыйыншлыдыла. Юйде ата-анала, уллула, школда да устазла ишни ол халда къурасала, бусагъатда биз кёре, эшите тургъан аман затланы кёбюсю боллукъ тюл эдиле. Дунияда сабийге эм багъалы, эм татлы сёз анасыны белляу айтхан сёзюдю! Бизни джаш тиширыуларыбыз (джаш анала) белляу айта билирге керекдиле. Белляуда быллай сёзле бардыла:
Белляу, белляу, бёлейим,
Балачыгъым, сенден алгъа ёлейим,
Кёб джашагъын, хайырынгы кёрейим.
Бешигинги бауу, бала, ычхынсын,
Башынгдан огъурлу къаргъа къычырсын…
Сабийлени гитчеликден огъуна ана тилин сюерге, аны дуниягъа джаратхан туугъан анасына сыйлы орун берирге, ана юйню ара багъанасы болгъанын чертгенлей турургъа керекди. Учкуланчы назмучу Текеланы Махмутну бу темагъа джазгъан назмусунда былай айтылады:
«Ана тилине сый бере билмеген,
Миллетин сатхан кибикди.
Джангыз «Анам» деген сёзюбюз бизни
Ол Минги Таудан мийикди!»
Сабийни тюз джорукъгъа юретиу эм джууаблы, эм къыйын, эм баш иш, уллу, ауур борч болгъаны самалтынанга муслиман динде да уллу эс бёлюнеди. Халкъ адетледе эртдеден келген тюрлю-тюрлю юретиу джорукъла, мадарла, амалла бардыла. Бир талай джорукъну эсигизге салайыкъ:
1. Сабий алкъын гитчечикди деб ойламагъыз, юретиу ишле бешикден башланыдыла.
2. Джангылычны ачыуланыу бла, къычырыкъ бла тюл, юретиу, тюшюндюрюу бла, юлгюле бла тюзетедиле.
3. Юйдегиде къаугъала сабийни бек тынгысыз, къайгъылы этедиле.
4. Сабийни къылыкъ этгенин эслемегенча этмегиз.
5. Артыкъ къатылыкъ, артыкъ джумушакълыкъ кибик заранлыды.
6. Сабийлеге ётюрюк айтмагъыз.
7. Сабийле сизни айтханыгъыздан эсе этгенигизге бек уллу магъана бередиле.
8. Сабийге сёз бердинг эсе, сёзюнге ие бол.
9. Сабийни къатында башхаланы сёкмегиз.
10. Сабийни чыртда ыйлыкъдыра, сындыра, учуз эте турмагъыз.
11. Сабийлени къатларында тахсаны, джашыртын затланы ачыкъ эте турмагъыз.
12. Сынам бла талай кере иги юлгю кёргюзген ауаз бергенден эсе игидиле.
13. Сабийни хар керексиз излемин да толтуруб бармагъыз.
14. Сабийни тёгерегиндегилеге, джууукъларына болушургъа юретигиз.
15. Сабийни тёзюмлю болургъа юретигиз.
16. Сен эски, хурметли халкъны туудугъу болгъанынгы унутма, адебсиз иш этерге эркинлигинг джокъду дегенлей туругъуз.
17. Кесинги тукъумунгда джети атагъа дери джууукъ адамларынгы билирге борчлуса.
18. Джашауда эм баш ишинг миллетинге, Ата джуртунга къуллукъ этиудю.
19. Кёб адам джыйылгъан джерде аз сёлеш, кёб тынгыла, алайда сенден акъыллыла, сенден кючлюле да боллукъдула.
20. Башха миллетлени адамларын, башха динни тутханланы да бирча ариу кёр. Хар миллетни да Аллаху тагъала кеси джаратханды.
Къысха статьяны тамамлай, джаш тёлюню баш борчу адамлыкъны сакъларгъа керек болгъанын чертерге дурус кёребиз. Сиз джазыучу да, джырчы да, алим да болмазгъа боллукъсуз, алай а адам деген сыйлы атны джюрютюрге амалсыз керексиз. Адамлыкъ хар адамны юсюнде ёмюрлюкге сакъланыргъа керекди! Адамлыкъны юсюнден, аны терен магъанасын билдирген быллай сёзле бардыла:
Эй, адамлыкъ!
Дунияда сенден ашхы, сенден онглу не болур?
Сен кюнден джарыкъ, отдан исси, таудан мийик,
Тюзден кенг, тенгизден теренсе.
Кючюнг, къудуретинг кёбдю!
Бизни сабийле, джаш адамла, аталарын-аналарын къууандырыб, насыблы болуб, туугъан халкъыбызгъа, уллу къралыбызгъа тюз къуллукъ этиб ёсерле деб ышанабыз.
Джанибекланы
Сосланбек,
КъЧР-ни халкъ устазы.
Сосланбек,
КъЧР-ни халкъ устазы.
{jcomments}
