2500 джылны мындан алда акъылман Эзоп былай джазгъанды: «Джашчыкъ, окъуугъа баргъан джеринде нёгерини ачхасын урлаб, анасына элтгенди. Ана, урушур орнуна ышарыб, разы бола, джашчыгъын махтагъанды. Алай бла экинчи кере джашчыкъ бир нёгерини юс кийимин урлаб келгенди. Артда багъалыракъ затланы урлаб джанлагъан джашны тутуб, асмакъгъа асаргъа алыб тебрегендиле. Анасы ызындан джылай баргъанды. Асмакъгъа аса тебрегенлеринде, анасы таба ийиле: «Энди джылама мени былайгъа келтирген кесинги терслигингди. Заманында гудудан тыя билсенг, мен бюгюн ёлмез эдим», - дегенди.
Юйдегилени джашауларында не тюрлю затла да болуучандыла. Ата-анала сабийлерине къатылыкъ да этиучендиле, асыры бек эркелетиб терслерине да ийиучендиле. Бир къауумла къол да джетдиредиле. Ала, усларын тутдурургъа ашыкъмай, ариу айтыб, аманны-игини да магъаналарын айырырлай, тюшюндюрюб, заманында тыйыб, тюз джолгъа салыр орнуна къычырыкъ-сыйыт эте, джекире эселе, кеслерини ата-ана борчларын баджармайдыла. Тюшюндюрюр ючюн, адамлагъа джекириу, хыны этиу дурус тюлдю.
«Сен айтханымы этсенг, ачхачыкъ берликме, фирма чурукъла аллыкъма...», «Бюгюн школдан бешле алыб келсенг, не сюйсенг, аны алырма...» - деб, хар этдирген джумушларына саугъа бериб юретген ата-анала тюзмюдюле?

Юлгюге айтсам, нёгерими ал башланнган школгъа джюрюген туудугъуну фатарда энчи бёлмесинде минг сомдан кем болмагъан оюнчакъларын санаб чыкъгъан къыйынды. Джашчыкъны башын джюлютгенлеринде, ол дерсде бёркю огъай, юсюнде курткасыны башлыгъын да къаблаб, устазыны айтханына сыйынмай турду. Ахыры анасы: «Мен сеннге не алсам, этериксе устазынгы айтханын?» - деб сорду. «Тюкенде он мингсомлукъ самолёт оюнчакъны алсанг», - деген сёзюне бойсунады.
Мен кесим да устазлыкъ ишде кёб джылланы ишлейме да, сохталаны, устазланы, ата-аналаны да халилеринден, бир-бирлери бла байламлылыкъларындан хапарлыма. Устаз, директор заманымда да бир адамны джюрегин къыйнамагъанма. Сабийле къылыкъ этселе уллуланы чакъырмай, кесим ариу сёлешиб, тюшюндюрюб тургъанма. Керти устаз айтыу-юретиу борчун ата-аналаны боюнларына салмай, кесини психолог болургъа кереклисин ангылаучанды.
Сабийлеге юйде ата-аналаны бир-бирлерине сууукълукълары, хынылыкълары, дауур-сюйюрлери татымай къалмайдыла. Аланы бюгюннгю халилери балаларыны келир заманларына мисал болуб къалыучандыла. Былайда да бир юлгюню келтирейик.
Марат бешинчи классны сохтасыды. Эртденнги джукъусундан аязыялмай турса да, дерслеге барлыгъына тынгысызды. Хант юйде атасы, хар эртденде этиучюсюча, «лыкъ-лыкъ» деб, уянмазлыкъны да уятырлай, тамакъ таууш этдириб, аракъыны ичеди. Бу ыйыкъ атаны ичкиге сингнген ыйыгъыды. Ичмеген кёзюуюнде уа, мёлек кибикди.
- Сен ананга эс бёле тур, аурукъсуннганнга ушайды. Мен иш излерге барама. Къайгъырма, ичгеними къояргъа сеннге сёз береме, - десе да, Марат атасыны ол сёзлерине ийнаналмайды.
-Хо, бар, атам. Айтханынгы этиучюмча этерме, -дейди.
 Марат, ауругъан анасына да сагъышлы бола, дерслерине кетди. Школда уа сабийлени бирлери зауукълула, башхалары да мыдахла. Хар атасы ичкиге сингнген кёзюуледеча, къарны ачдан къурулдай, башы тёгерек айлана, дерслерини аягъына джетди.
- Марат, доскагъа чыкъ, - деб, теке къалкъыу эте тургъан сабийни илгендирди устаз. Сохтала харх этиб кюлдюле. Джашчыкъ, санчыкълары къалтырай барыб, мелни алды.
- Биягъы Маратны къалтырауугъу башланды. Шалбарында каскала айлана болурла дейме.
- Огъай, дерсин билмей, къоркъгъандан къалтырайды, - дедиле сабийле.
Устаз къолундагъы указкасы бла Маратны башына къагъа:
- Барыбызны да бездириб бошадынг, ангысыз. Чыгъыб кет классдан. Тамбла атангы-анангы чакъырыб келмесенг, дерсге къоярыкъ тюлме, - деб, тамагъын джара, къычырды.
Кетди. Чабалгъанын чабыб барыб, чегетде къычырыб джылады. Экинчи эртденде школуна барыб, дерсге киргенлей, биягъы устазы:
- Мен сеннге не айтхан эдим?! Къайдалла атанг-ананг? – деб хыны этди. 
Марат, эшиклени акъырын ачыб, классдан чыгъыб кетди…
Бизни къартларыбыз огъай, биз да кёргенбиз кёчгюнчюлюкде ата-анасыз къалыб, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ сынагъанланы, сууукъ кечелени орамлада ашыргъан сабийлени. Бюгюнлюкде уа? Ата-аналары саулай, ёксюзлюк сынагъанла азмыдыла? Бизле бюгюннгю тёлюлени саулукъларына, окъууларына, джюрек излемлерине сагъыш этиб, келир заманлагъа хазырларгъа борчлубуз.
Джашауумда устазла бла, къартла бла да кёб ушакъ этгенме. Аланы бир-бир оюмларын джазыб да баргъанма. Талайын окъугъуз.
Сабийигизни керти да бек сюе эсегиз, мардасы бла эркелете билигиз. «Сюебиз!» - деб къычырмагъанлай билдиригиз сюймеклигигизни.
«Джашым, къызым, къурман-къор болайым сизге! Заман табыгъыз да, мен кесим джангыз эталмаз джумушума болушсагъыз разы эдим», - дегиз.
Сабийлеригизни школ джашауларын сансыз этмей, школ алагъа экинчи юйлери кибик болгъанын ангыларына сингдиригиз, алай этгенигиз, устазланы ишлерине уллу себеб боллукъду.
  Сабийлеригизге къол кёлтюрсегиз, артда сокъуранныкъсыз. Джашчыкъ дерсге бармагъанында,  азчыкъ къол джетдиргеними унуталмай, ол терслигим ючюн, бюгюнлюкде анга 45 джыл болуб да, кесими кечалмайма.
Орамда, кёбчюлюк ичинде да кеслерин ариу тутаргъа, къыз сабийле огъай, джашчыкъла да аллай джерледе уллу къычырыб сёлешмезге, тиерсиз сёзлени айтмазча этерге кюрешигиз. Сабийликден алдаргъа юреннгенле, джыллары келсе да, ол халилерин къоялмаучандыла. Анга сакъ болургъа керекди.
Ата бла ана, сабийлерин ариу халили этер ючюн, бир-бирлерин ангылаб, бир тилли болуб, айтыу-ангылатыу борчларын алай бардырыргъа борчлудула.
Ата ананы, ана да атаны орунларын туталмаучандыла. Аланы хар бирини да сабийлерини джашауларында, джазыуларында энчи орунлары болгъаны хакъды.
Сабийни бир терслигине ашыгъыш къаза салыб къоймай, джумушакъ тилде «бу эте тургъанынг терсди, алай этмесенг иги эди…» - дегенча, сёзле бла ангылатыуну магъанасы уллуду.
Сабийлеге джетген джумушну ариу айтыб этдире билмей, кесибизни бойнубузда къойгъаныбыз да бек джангылыч ишибизди.
Сабийли ата-анала бош затчыкъланы юслеринден бир-бирлерине хыны этиб турсала, балаларыны джюреклери сынады, осал юлгю аладыла. Бир-бирлери бла даулашыудан алгъа, былай нек этедиле деб, къыйналгъан кёзчюклери бла къараб тургъан сабийчиклерин эсгерселе ашхыды.
Къарачай халкъ дунияда белгили адамланы алгъышларында айтыла келген халкъды. Бюгюннгю тёлюлерибиз келир заманлада кеслерини ариу халилери, адамлыкълары бла да ата-бабаларыбызча махтаулагъа тыйыншлы болурлай толтурургъа кюрешейик барыбыз да борчубузну.

Хубийланы  Вениамин.