Тютюн сата барыб

Ол кюн Мухаммат бла Нюр-Ахматны  ёмюрлеринде сакъламагъан ишлери болады. Аны аллы уа былай башланады. Индиш Башында, уугъа барыб, атар джукъ излеб айланнганлай, бир чауулну ичинде къарачай джыккырча, бир бёчкеге тюртюлюб къаладыла.
- Бу не затды экен? – дейди Нюр-Ахмат, барыб, аны аягъы бла тюртюб кёре. Алай а Мухаммат анга магъана бермейди.
- Эсингдемиди, къазауатха дери былайлада дуния бла бир колхоз къош туруучан эди? Къойлагъа деб къагъыт ящикле бла да, быллай бёчкеле бла да  кёб тюрлю дарман-дары келтире эдиле. Ол ичлери бошатылгъан бёчкеле  бла коробкаланы кюйдюрюб-зат этиб къоратхан  адет а джокъ эди. Аны себебли бу тёгерекде къайры барсанг да,  быллай бёчкеле бла коробкалагъа тюртюле эдинг. Бу да  аладан къалгъан бош бёчке болур, - деб, къаты бла ётюб кетеди.
Уллу къарнашы алай этгенинде, Нюр-Ахмат да, тохтаб, аны ичине къарай айланмайды. Бёчкени аягъы бла бир джанына тюртеди да, узайыб баргъан Мухамматдан къалыб кетеме деб къоркъгъанча, аны ызындан чабады. Алай а, арлакъ баргъанында, бёчкени алай къоюб кетгенине сокъуранады да:

- Аягъым бла тюртгенимде, ол затны ичинде неси эсе да болгъанча кёрюндю. Мухаммат, сен бара тур. Мен, ызыма къайтыб, аны ичине бир кёз джетдире барайым, - деб, дуппурну энишге тюшюб кетеди. Бираздан а къарнашыны ызындан: - О, Мухаммат, бери къайт. Муну ичинде неси эсе да барды, - деб таууш этеди.
Мухаммат, бёчкени ичинде джукъгъа тийген зат болгъанына ийнаналмайды. Алай болса да ызына къайтыб келеди.
- Не, бёчкени ичинде бурунладан къалгъан алтын-кюмюшмю барды? Алай къууанч тыбырлы болуб, неге ышараса? – дейди сора ол, бир къарнашына, бир бёчкеге къарай.
- Муну ичинде не болгъанын кёрсенг, сен да къууанныкъса, - дейди Нюр-Ахмат, бёчкени баш джанында къанга ташын ёрге ала. – Ары къара.
- Неге?
- Бёчкени ичи алай тургъанлай тютюндю!
- Тютюнмю?
- Хо, тютюн!
Эс бёлюб къараса - кертиси бла да чапыракъ-чапыракъ этилиб салыннган ариу ийисли тютюн.
- Аламат-аламат! Муну базаргъа элтиб сатсакъ а, талай заманыбызгъа джетер чакълы бир унчукъ-затчыкъ сатыб  алаллыкъбыз! – дейди Мухаммат да, къарнашына разы болуб къарай. – Къалай иги этдинг, ызынга къайтыб, мынга къарагъанынгы.  
Сейир-тамаша бола, къарнашла, бёчкени  дорбуннга алыб барадыла да, ичиндеги чапыракъланы джарашдырыб туурайдыла. Сора чапыракъла ариу  ийисли аламат тютюн  боладыла.
- Энди муну къайры элтиб сатабыз? – деб сорады, тютюнню хызенлеге къуюб джарашдыргъандан сора Нюр-Ахмат. - Ол ногъай элге элтирми эдик? Анда бу тютюнню дженгил да аллыкъдыла, бизни  да киши танырыкъ тюлдю.
Нюр-Ахмат айтханда магъана бар эди. Алай а Мухаммат унамайды.
- Ары узакъды. Джолда да документ-зат излерге боллукъдула. Эм табы Микоян-Шахаргъа элтсекди, - дейди ол, сабыр сёлеше.
- Да сора анда муну мен сатарма, сен бир джанында турурса, - дейди Нюр-Ахмат.
Алай болгъанлыкъгъа Мухаммат Нюр-Ахматны ол айтханын да къатына джууукъ къоймайды. 
- Огъай, къарнашчыгъым, сатхан да мен этерикме, - деб тохтайды ол.
Экинчи кюнюнде, айтханыча, аны Микоян-Шахарны базарына   кеси алыб барады. Бир тюрлю бир къуджур кийиннген адамны аллында ариу тютюнню кёргенлей,   уллу, гитче да аны тёгерегинден алдыла. Бираздан алагъа да  юч-тёрт адам къошулады. Была, кеслери да, ол бирлерича болмай, келир-келмез соргъан-оргъан да этмей,  тютюн буруб да ичедиле, тютюнден  хурджунларына да къуядыла.  
Мухаммат аланы бирин кёргенлей огъуна таныйды. Ол милицияда ишлеген Каргинов эди. Хар джерге тыгъыла-сугъула айланыучан эди.
Аланы алай кёргенлей, Мухамматны башындан: «Каргиновну биргесинде ючеулен да аны нёгерлери болурла. Энди мен быладан башымы къалай алайым?» -  деген сагъыш ётеди. Алай а ол кесини оноуун этгинчи Каргинов, къарачайлыны тутуб барса, чынына чын къошуллугъун, аны бла да къалмай, ачха саугъа да аллыгъын кёзюне кёргюзе болур эди, хышты бетин ышарта, анга: «Ну, что пойдем?» - дейди. Ызы бла да, биргесинде джашлагъа эки джанындан алдыртыб, аны сюйретиб тебрейди.  Ол халда Мухамматны базардан тышына да чыгъарадыла. Ол, аладан ычхыныргъа башха мадар табмай:
 - Товарищ милиционер, вещи къалды алайда, сен мени алыб баргъанлыкъгъа, - дейди.
Каргинов къарачайча биле эди. Ол себебден Мухаммат алай айтханында, джашланы тохтатыб:
- Пойди, бери, - дейди. Мухаммат да, тютюн хызенин алыргъа баргъанча этиб, базаргъа къайтады да, алайдан эрлай кладкагъа чартлаб чыгъыб, Къобаннга секириб кетеди. Андан чыкъгъандан сора, сууукъ къыш кюн болгъанына да къарамай, юсюнде суу кылды габрайын  тешиб, бир джанына атады да, дорбуннга  джалан кёлеги бла джёнелеб кетеди. Аны ючюн деб Аллахны игилигинден ауругъан-зат а этмейди…

Сын таш

Мухаммат бла Нюр-Ахмат, уугъа  барыб, джоллары болмай, ызларына къайтыб келе тургъандыла.
- Кел алайда  ол кийикле суу ичерге тюшюучю джерге энтда бир кёз джетдире барайыкъ. Алайда бир джукъ болургъа керекди, - дейди Мухаммат, уллу эмен терекни туурасына чыкъгъанларында, къаяны тюбюрагъында къара суу таба къарай.
- Бусагъатда ары баргъандан хайыр болмазмы? - дейди Нюр-Ахмат, тер ургъан бетин бусхулу бла сюрте.
- Нек болмайды?
- Кесинг билесе, кийикле суу ичерге эртденбла эртде, адамла къозгъалгъынчы, келедиле.
- Да былайда адамла, кёб джюрюб, аланы илгиздик эте  болмазла да?
- Аны уа биллигинг джокъду, - дейди Нюр-Ахмат, эмен терекни къатында тохтаб, тёгерегине къарай.
Мухаммат, анга не эсе да айтыргъа деб ауузун ачады. Алай а ол кёзюуде тауну ары джанындан мотор гюрюлдеген таууш эшитиледи да, ол, айтыргъа излегенин унутуб, ары къарайды. Сора бир вертолётну ала таба учуб келе тургъанын кёрюб:
- Ма къайгъы! Не затды бу? – дейди ол, аны алай  кёргенлей, алайда уллу ташны артына чёгелей.
- Вертолётду! Бир ишексиз, ким эсе да бизни былайда болгъаныбызны билдиргенди да, аны ичиндегиле бизни тутаргъа келедиле.
- Къалай этебиз да?
-  Кеч болгъунчу чегетге къачармы эдик?
- Къачыб къайры барлыкъса? Кёрселе, джетиб, кёкден уруб кетерикдиле.
- Да сора шкокларыбызны джерлейик да...
- Огъай, шкок къымылдатыргъа джарарыкъ тюлдю. Урама деб ойнама.
- Да сора не этебиз да?
- Бугъунайыкъ да, не этериклерине  къарайыкъ.
- Былайда бугъунур джер джокъду сора къайда бугъуннукъса?
- Сен ол къатынгда чунгургъа кир да, анда тур. Мен да бу ташны артына къысылайым. Иги джашча, къымылдамай тур.
 Вертолёт а ала таба келмейди. Тогъай айлана  барыб, арлакъда уллу къаяны тюбюрегинде тюз джерге къонду да, андан экеулен чыкъдыла. Аланы ызларындан да къолларында кюреклери, ломлары бла вертолётдан ючеулен, секириб тюшюб, алайда дуппурчукъну къазыб, чунгур этдиле да, бир тёртгюл затны келтириб, анда басдырадыла. Сора бары да, вертолётха къайтыб, къайры эсе да учуб кетдиле.