Культура деген сёз ол неди?
Латин тилден cultura деген сёзню бюгюннгю орус тилге кёчюрюб воспитание, образование, развитие, почитание деген бу тёрт сёзге кирген магъанадамы огъесе къарачайча, къысхасыча «кёлдетура» (адамны кёлюнде тургъан зат) деген магъанадамы ангыларгъа керекбиз? Керти кертиси да, адамны кёлюнде болгъан затла бир-бирлерине къошулуб бери кёрюннген кесегине айта болурла культура деб. Адамны кёлюнде уа ахырсызлыкъ болгъаны, ол хакъды. Алай эсе, культура ахырсызды. Культураны не болгъанын ахырына дери Бир Аллах болмаса, адам баласыны ангыларгъа ангысы джетерик тюлдю. Аны амалтын, ангыбызны джетгенине кёре культура не болгъаныны юсюнден оюмла этейик…
Дунияда хар не зат да тенглешдириу бла билинеди. Бир адамны башха бла тенглешдирсек, бир халкъны бири бла тенглешдирсек ангыларгъа кюрешебиз кимни культурасы къаллай бир болгъанын.
Мени сартын, мен чыртда ангылаялмагъан бир кёб зат барды. Аладан бир бёлегин бир айтайым. Сёз ючюн, биз, къарачайлыла, уллу культурасы болгъан миллетбизми, тюлбюзмю? Келигиз, кесибизни французлула бла тенглешдириб бир кёрейик... «Табханса кесинги тенглешдирир миллет», – дерикле табылдыла болурла бусагъатда огъуна. Ашыкъмайыкъ… Миллетни тарих джолуну бир кесекчигине къараб къоймайыкъ да, мадаргъа кёре саулай да къараргъа кюрешейик. Франциядан башлайыкъ…
Орта ёмюрледе (500-чю джылдан 1500-чю джыллагъа дери, таб XVII-XVIII-чи ёмюрлеге дери) Францияны, Франциядан озуб саулай Европаны миллионла бла адамларын эмина, ёлет, тели ауруу, ич ауруу эмда башха джукъгъан ауруула шалт этиб тургъандыла. Нек? Ол затны баш чурумларыны бири кирлилик болгъанды.
VII-IX-чу ёмюрледе джашагъан французлу патчах Уллу Карл (Карл Великий), XV-чи ёмюрде джашагъан Францияны миллет джигити Жанна д’ Арк , XV -чи ёмюрде джашагъан уллу суратчы Жан Фуке, XV-чи - XVI-чы ёмюрледе джашагъан уллу алим Жак Лефевр д’ Этапль да, XVI-чы ёмюрде джашагъан дунияда эм уллу билгичлени бири Нострадамус (Мишель де Нострадам), XVI-чы ёмюрде джашагъан уллу назмучу Пьер де Ронсар, XVI-чы ёмюрде джашагъан уллу юрист Жан Боден, XVI-чы ёмюрде джашагъан уллу тарихчи Франсуа де Бельфоре, (къайсысын айтайым, къайсысын къояйым), башха французлула да, Аллахды билген, аналарындан туууб, ёлюб кетгинчилерине дери эки-юч кере джуууннган болурла? Къысхасыча айтыргъа юслерин-башларын бит, сирке кесиб, ийис этиб, айланыб тургъандыла. Къуру ала тюл, Францияны патчахындан башлаб, эм къарыусуз джалчысына дери бир да бек кирлиле болгъандыла. Нек? Аланы христиан динлерини излемине кёре хамамгъа барыб, неда юйюнде джуууннган - ол уллу гюнахха саналгъанды. Анда-санда дегенча къоллары бла ауузларын аз-маз джуугъан кибик этгендиле. Испанияда да алай болгъанды. Сёз ючюн, Испанияны патчахы Изабелла Кастильская джашагъан джашауунда эки кере джуууннганды. «Биринчи кере туугъан заманымда джууундургъандыла, экинчи кере эрге чыкъгъан сагъатымда джууундургъандыла!» - деб аны уллу махтаугъа салыб сёлешгенди патчах къатын.
Францияны патчахы XIV-чю Людовик а джуууннган хапарны эшитгенлей, джаны чыгъаргъа джетиб алай къоркъгъанды. Ол да ауругъанында, врачлары айтыб, амалсыз болуб джашауунда эки кере киргенди ваннагъа.
Французлуланы эмда алача динлери болгъанланы юслеринде, башларында, сакъалларында битле, сиркеле, бюрчеле, тараканла, тюрлю-тюрлю къамыжакъла, гыбыла кёб болгъанны махтаугъа санагъандыла. Андан озуб, тиширыуларыны узун чачларында чычхан орунла болгъандыла. Анга ийнанмагъан, ол заманны суратчыларыны суратларына эс бёлюб къараса, ол затланы кёрлюкдю. Тишлерин джуууб акъсылдым этген да бедишге саналгъанды. Тишлери не къадар саргъалгъанла, къурт ашаб чиригенле «ашар затым барды да, кёб ашагъандан болгъандыла тишлерим былай» дегенча сагъыш этиб, аны да махтаугъа санагъандыла.
Кеси джарауларын этерге аякъ джоллары болмагъанды. Нелерин да ашагъан-джашагъан, джукълагъан джерлеринде юйню, отоуну мюйюшюне этгендиле. Культурныйлери таблыкъгъа кёре терезеге олтуруб тышына этерге кюрешгендиле неда таз-табакъ табсала ары этиб, терезеден тёкгендиле. Ол да бир озуб баргъанны юсюне тёгюлгенди.
Парижни орамлары бек тар болгъандыла. Кир асыры кёбден, орамла тонгузлагъа джандет джер болгъандыла. Бу кир орамланы киши тазаламагъанды, тазаларгъа керекди деб кишини акъылына да келмегенди. Аллах джазыкъсыныб джангур джауса, ол тазалагъанды Парижни. Джангур ырхыла ол къадар кирни алыб тебреселе уа, бир-бир орамланы, кюрт басханча, кир басыб, адам джюрюялмазча этгенди. Сена къобанлары уа къой да къой, ийис этген уллу кир ырхыгъа ушаб къалгъанды.
Орамла алай къалсынла… Эм бай адамланы, таб патчахларыны къаласында да джыйылгъанла кеси джарауларын уялмай-тартынмай, ол олтургъан, ашагъан, той этген мекямларыны ичинде, мюйюшде этиб тургъандыла. Кеси джараулусун этиб бошасала, джууугъан къой эсенг (Аллах, Сен кеч бу хылымылы хапарым ючюн), сюртген адетлери да болмагъанды. Ол да алай болсун, бу хаулелик бла, аман айланыу бла, эркиши, тиширыу демей, джукъгъан аурууланы бир-бирлерине джукъдуруб, санлары чириб, сакъат сабийлени дуниягъа джаратыб айланнганла да бек кёб болгъандыла.
Ма аллай кирлиликлери амалтын, орта ёмюрледе джашагъан европачыла 30 джылларына келирге, ауузларында 6-7 тишлери къалгъанды, бетлери, юслери чирик джараладан толуб болгъанды. 40 джылларына джетерге уа, къарт кишилеге, къарт къатынлагъа ушаб къалгъандыла. Ма ол халда европачыла XVIII-чи, бир къауумлары таб XIX-чу ёмюрге дери джашагъандыла. Бу затланы, Аллах сакъласын, мен айтмайма, ол затланы аланы кеслерини тарихчилери джазадыла.
Энди ма ол европачыланы бир къауумлары, бир-бирледе: «Россияны халкъларына биз культура келтиргенбиз!» - деб сёлешиучендиле. Тюйюшмегенлей, урушмагъанлай, аман айтмагъанлай алагъа мен джууаб берейим.
Сёз ючюннге, бек кёб заманладан бери оруслуланы «Русская баня» деб кеслерини хамамлары болгъанды. Ыйыкъда бир кере оруслула кеслерини хамамларына джюрюгендиле. Кюн сайын бетлерин, къолларын джуугъандыла. Мадаргъа кёре юслерине джангы кийим, джууулгъан таза кийим кийгендиле.
Россияны муслиман халкълары уа, дунияны башында башха муслиман миллетлеча, саулукъларына заран джемезча болуб, мадарлары болса, не къадар кёб джуууннгандыла, къумгъансыз эшикге чыкъмагъандыла. Хар кюн сайын беш ууахты намазларын къылырны аллында бетлерин, къолларын, билеклерин, ауузларын, къулакъларын, аякъларын джуугъандыла.
Къысхасыча айтыргъа, культура дегенни чеклери уллу омакъ юйле, омакъ арбала, уллу кёпюрле, сыйдам джолла, не уа адамланы дженгилирек да, кёб да ёлтюрюрча сауут-сабала ишлеген бла; суратланы уста сала билген бла; тамагъынгы кериб ариу джырлай билген бла бошалмайды. Мени сартын, мен культураны эм башына Аллахны бирлигине ийнаннганны санайма. Аллахны бирлигине ийнаннган – олду джан тазалыкъ да, сан тазалыкъ, эм уллу билим да, эм уллу фахму да, эм уллу рысхы да!
Латин тилден cultura деген сёзню бюгюннгю орус тилге кёчюрюб воспитание, образование, развитие, почитание деген бу тёрт сёзге кирген магъанадамы огъесе къарачайча, къысхасыча «кёлдетура» (адамны кёлюнде тургъан зат) деген магъанадамы ангыларгъа керекбиз? Керти кертиси да, адамны кёлюнде болгъан затла бир-бирлерине къошулуб бери кёрюннген кесегине айта болурла культура деб. Адамны кёлюнде уа ахырсызлыкъ болгъаны, ол хакъды. Алай эсе, культура ахырсызды. Культураны не болгъанын ахырына дери Бир Аллах болмаса, адам баласыны ангыларгъа ангысы джетерик тюлдю. Аны амалтын, ангыбызны джетгенине кёре культура не болгъаныны юсюнден оюмла этейик…
Дунияда хар не зат да тенглешдириу бла билинеди. Бир адамны башха бла тенглешдирсек, бир халкъны бири бла тенглешдирсек ангыларгъа кюрешебиз кимни культурасы къаллай бир болгъанын.
Мени сартын, мен чыртда ангылаялмагъан бир кёб зат барды. Аладан бир бёлегин бир айтайым. Сёз ючюн, биз, къарачайлыла, уллу культурасы болгъан миллетбизми, тюлбюзмю? Келигиз, кесибизни французлула бла тенглешдириб бир кёрейик... «Табханса кесинги тенглешдирир миллет», – дерикле табылдыла болурла бусагъатда огъуна. Ашыкъмайыкъ… Миллетни тарих джолуну бир кесекчигине къараб къоймайыкъ да, мадаргъа кёре саулай да къараргъа кюрешейик. Франциядан башлайыкъ…
Орта ёмюрледе (500-чю джылдан 1500-чю джыллагъа дери, таб XVII-XVIII-чи ёмюрлеге дери) Францияны, Франциядан озуб саулай Европаны миллионла бла адамларын эмина, ёлет, тели ауруу, ич ауруу эмда башха джукъгъан ауруула шалт этиб тургъандыла. Нек? Ол затны баш чурумларыны бири кирлилик болгъанды.
VII-IX-чу ёмюрледе джашагъан французлу патчах Уллу Карл (Карл Великий), XV-чи ёмюрде джашагъан Францияны миллет джигити Жанна д’ Арк , XV -чи ёмюрде джашагъан уллу суратчы Жан Фуке, XV-чи - XVI-чы ёмюрледе джашагъан уллу алим Жак Лефевр д’ Этапль да, XVI-чы ёмюрде джашагъан дунияда эм уллу билгичлени бири Нострадамус (Мишель де Нострадам), XVI-чы ёмюрде джашагъан уллу назмучу Пьер де Ронсар, XVI-чы ёмюрде джашагъан уллу юрист Жан Боден, XVI-чы ёмюрде джашагъан уллу тарихчи Франсуа де Бельфоре, (къайсысын айтайым, къайсысын къояйым), башха французлула да, Аллахды билген, аналарындан туууб, ёлюб кетгинчилерине дери эки-юч кере джуууннган болурла? Къысхасыча айтыргъа юслерин-башларын бит, сирке кесиб, ийис этиб, айланыб тургъандыла. Къуру ала тюл, Францияны патчахындан башлаб, эм къарыусуз джалчысына дери бир да бек кирлиле болгъандыла. Нек? Аланы христиан динлерини излемине кёре хамамгъа барыб, неда юйюнде джуууннган - ол уллу гюнахха саналгъанды. Анда-санда дегенча къоллары бла ауузларын аз-маз джуугъан кибик этгендиле. Испанияда да алай болгъанды. Сёз ючюн, Испанияны патчахы Изабелла Кастильская джашагъан джашауунда эки кере джуууннганды. «Биринчи кере туугъан заманымда джууундургъандыла, экинчи кере эрге чыкъгъан сагъатымда джууундургъандыла!» - деб аны уллу махтаугъа салыб сёлешгенди патчах къатын.
Францияны патчахы XIV-чю Людовик а джуууннган хапарны эшитгенлей, джаны чыгъаргъа джетиб алай къоркъгъанды. Ол да ауругъанында, врачлары айтыб, амалсыз болуб джашауунда эки кере киргенди ваннагъа.
Французлуланы эмда алача динлери болгъанланы юслеринде, башларында, сакъалларында битле, сиркеле, бюрчеле, тараканла, тюрлю-тюрлю къамыжакъла, гыбыла кёб болгъанны махтаугъа санагъандыла. Андан озуб, тиширыуларыны узун чачларында чычхан орунла болгъандыла. Анга ийнанмагъан, ол заманны суратчыларыны суратларына эс бёлюб къараса, ол затланы кёрлюкдю. Тишлерин джуууб акъсылдым этген да бедишге саналгъанды. Тишлери не къадар саргъалгъанла, къурт ашаб чиригенле «ашар затым барды да, кёб ашагъандан болгъандыла тишлерим былай» дегенча сагъыш этиб, аны да махтаугъа санагъандыла.
Кеси джарауларын этерге аякъ джоллары болмагъанды. Нелерин да ашагъан-джашагъан, джукълагъан джерлеринде юйню, отоуну мюйюшюне этгендиле. Культурныйлери таблыкъгъа кёре терезеге олтуруб тышына этерге кюрешгендиле неда таз-табакъ табсала ары этиб, терезеден тёкгендиле. Ол да бир озуб баргъанны юсюне тёгюлгенди.
Парижни орамлары бек тар болгъандыла. Кир асыры кёбден, орамла тонгузлагъа джандет джер болгъандыла. Бу кир орамланы киши тазаламагъанды, тазаларгъа керекди деб кишини акъылына да келмегенди. Аллах джазыкъсыныб джангур джауса, ол тазалагъанды Парижни. Джангур ырхыла ол къадар кирни алыб тебреселе уа, бир-бир орамланы, кюрт басханча, кир басыб, адам джюрюялмазча этгенди. Сена къобанлары уа къой да къой, ийис этген уллу кир ырхыгъа ушаб къалгъанды.
Орамла алай къалсынла… Эм бай адамланы, таб патчахларыны къаласында да джыйылгъанла кеси джарауларын уялмай-тартынмай, ол олтургъан, ашагъан, той этген мекямларыны ичинде, мюйюшде этиб тургъандыла. Кеси джараулусун этиб бошасала, джууугъан къой эсенг (Аллах, Сен кеч бу хылымылы хапарым ючюн), сюртген адетлери да болмагъанды. Ол да алай болсун, бу хаулелик бла, аман айланыу бла, эркиши, тиширыу демей, джукъгъан аурууланы бир-бирлерине джукъдуруб, санлары чириб, сакъат сабийлени дуниягъа джаратыб айланнганла да бек кёб болгъандыла.
Ма аллай кирлиликлери амалтын, орта ёмюрледе джашагъан европачыла 30 джылларына келирге, ауузларында 6-7 тишлери къалгъанды, бетлери, юслери чирик джараладан толуб болгъанды. 40 джылларына джетерге уа, къарт кишилеге, къарт къатынлагъа ушаб къалгъандыла. Ма ол халда европачыла XVIII-чи, бир къауумлары таб XIX-чу ёмюрге дери джашагъандыла. Бу затланы, Аллах сакъласын, мен айтмайма, ол затланы аланы кеслерини тарихчилери джазадыла.
Энди ма ол европачыланы бир къауумлары, бир-бирледе: «Россияны халкъларына биз культура келтиргенбиз!» - деб сёлешиучендиле. Тюйюшмегенлей, урушмагъанлай, аман айтмагъанлай алагъа мен джууаб берейим.
Сёз ючюннге, бек кёб заманладан бери оруслуланы «Русская баня» деб кеслерини хамамлары болгъанды. Ыйыкъда бир кере оруслула кеслерини хамамларына джюрюгендиле. Кюн сайын бетлерин, къолларын джуугъандыла. Мадаргъа кёре юслерине джангы кийим, джууулгъан таза кийим кийгендиле.
Россияны муслиман халкълары уа, дунияны башында башха муслиман миллетлеча, саулукъларына заран джемезча болуб, мадарлары болса, не къадар кёб джуууннгандыла, къумгъансыз эшикге чыкъмагъандыла. Хар кюн сайын беш ууахты намазларын къылырны аллында бетлерин, къолларын, билеклерин, ауузларын, къулакъларын, аякъларын джуугъандыла.
Къысхасыча айтыргъа, культура дегенни чеклери уллу омакъ юйле, омакъ арбала, уллу кёпюрле, сыйдам джолла, не уа адамланы дженгилирек да, кёб да ёлтюрюрча сауут-сабала ишлеген бла; суратланы уста сала билген бла; тамагъынгы кериб ариу джырлай билген бла бошалмайды. Мени сартын, мен культураны эм башына Аллахны бирлигине ийнаннганны санайма. Аллахны бирлигине ийнаннган – олду джан тазалыкъ да, сан тазалыкъ, эм уллу билим да, эм уллу фахму да, эм уллу рысхы да!
ТОМПАЛАНЫ Алибек.
{jcomments}
