ЧУМ (КИЗИЛ ОБЫКНОВЕННЫЙ)

Чум табигъатда кекенча да, терекча да тюбейди. Башында бутагъы, булчугъу, чапыракълары айтырча кёб болмайдыла, гоккалары джумушакъ, сары-алтын бетлидиле, ууакъ кюнлюкге ушаш джоппу джыйылыбдыла. Джемиши суулу, зугул сюеклиди, урлукълуду. Алтотур-арттотур (март-апрель) айлада чагъады, урлугъу къыркъар-къыркъаууз (август-сентябрь) айлада бишеди. Чум кёкен аралада, чегет къыйырлада, къабыргъалада, тик джерледе, тау этекледе да ёседи.

Дарманнга чумну джемишин да, чапырагъын да, къабугъун да, тамырын да хайырландырадыла. Къабугъун джаз башында, чум кесине джерден мылы тартхан кёзюуде чапыракълары болгъунчу, чапыракъларын никкол-элия (июнь-август) айлада, джемишин а толу бишгенине кёре хазырларгъа керекди. Къытайда чумну джемишин бютеу чархынга къууат-кюч къошаргъа, азгъынлыкъ джетген адамгъа борбай этдирирге, ёпке аурууу, джел аурууу болгъаннга бергендиле. Тамырын къайнатыб, джел аурууу болгъаннга ичиргендиле.

Джемишинден тюрлю-тюрлю къайнатмала, суусабха ичилген шербетле этилиб, къышха сакъланадыла. Шекер, суу къошуб, къайнатыб, кёбге сакъланырча хазырлайдыла.

Не тюрлю маразгъа да иги джарайды.

 ХУМЕЛЛеК (ХМЕЛЬ ОБЫКНОВЕННЫЙ)

Кёбджыллыкъ, узунлугъу 5-6 метр болгъан уулу ёсюмдю. Баш джаны джайылма ёседи, джыджымгъа ушашды. Саптагъайы узунду, тёртгюлдю, юсюнде къысха чыгъанакъ ийнелери бла. Чапыракълары зыбыр бутакълада ёседиле, узунлукълары 15 сантиметрге, кенгликлери 3-5 сантиметрге джетеди, тёгереги мычхы тишлечады, учу джити. Гоккалары джоппудула, джашилирек-сарыладыла, чапыракъланы къоюнларындан ёседиле. Эркиши урлугъу акъ-джашил бетлиди, сибирткичады, тиширыу гоккалары биришер, 3 миллиметрли гагарак джоппудула. Джай айлада чагъады, урлугъу къач сюремде бишеди. Хумеллек ырджылада, мырды джерледе, кёкен аралада, ёзен суу джагъалада, бачхалада ёседи. Бачхалада урлугъун салыб да битдиредиле.

Дарманнга гагарагы хайырландырылады. Кеси да къыркъар бла къыркъаууз (август-сентябрь) айлада джыйылады, сары-джашил бетли болуб башлагъан кёзюуде, аны ачыкъ хауада кебдирирге керекди. Адамны сийдик къууугъуну сууугъу болуб, дженгил-дженгил сиерге излесе, джебегине джетиб, тынчлыкъсыз болса, джукълаялмай къыйналса, бюрегини, ашхыныны, ёт джолларыны, ёт къууукъну, бауурну сууугъу болса, багъаргъа тыйыншлыды аны бла. Мардасын, джоругъун да айтайым.

Уллу шай къашыкъ бла бир ууакъланнган гагаракны юсюне 200 миллилитр къайнагъан сууну иссилей къуюб, шайча этиб, башын джабыб, сериуюн джылыуда 15 такъыйкъаны тутуб, сюзюб, сууутуб, 50 миллилитрден кюнюне 3 кере ичигиз.

Дагъыда: унча умур этилген гагаракдан уллу шай къашыкъ бла бирге, къайнагъан, тузу болмагъан сары джаудан да аллай бирни къошуб, къатышдырыб, джакъма этиб, чархыгъызда сууугъу болгъан джеригизге джагъыгъыз, артыкъсыз да бууунларыгъызгъа. Эти эзилген, кесилген джеригизге да алай этсегиз себеб табарыкъсыз.

Бауурну джангы не эски аурууу болуб териси, кёз алмасы саргъалгъан былай этсин: 200 миллилитр исси сууну 200 миллилитр къайнагъан исси сютге къуюб, бир-бирине къатышдырыгъыз да, аны юсюне эки уллу шай къашыкъ бла бир хумеллек сууну къуюгъуз да къатышдырыгъыз. Къыш айлада уа гагаракны кебдириб джыйылгъанын, унча умур этиб, андан эки уллу шай къашыкъ бла бирни 200 миллилитр исси сютге атыб, кечени кече узунуна къоюб, эртденден ингирге дери аз-аз ичиб бошагъыз.