Сюргюнде эзилген миллетибизни Ата джуртха къайтарыгъыз деб Москвагъа баргъан къарачай делегация Н.С. Хрущёв бла тюбешгенли бу кюнледе 66 джыл болады.
Къайсы миллетде да къачан да миллет ишлерин, джамагъат джумушларын джюрютген, джарсыуларына къайгъыргъан аны алчы адамларыдыла. Гумилёв айтхан «пансионарий» аладыла. Къарачайны аллай адамлары бютюн да бек сюргюнню джылларында джарагъандыла. Тюз уруннган миллет да, алагъа тамал болгъанды, кюч бергенди, учундургъанды.
Белгилисича, 1956-чы джыл миллетни атындан Москвагъа эки къарачай делегация баргъандыла. Аланы суратларын газетибизни къарачай халкъ джуртуна къайтхан кюннге багъышлаб чыгъарылгъан номеринде басмалаучанбыз. Ол делегациялада кимле болгъанларын энтда эсигизге салайыкъ. Биринчи къауумда Акъбайланы Магомет, Алийланы Ракай, Къараланы Басханукъ, Токайланы Сейт-Умар, Эбзеланы Аскер. Экинчи къауумда Байрамукъланы Абу-Юсуф, Джаммаланы Мурат, Байрамкъулланы Ибрагим, Орусланы Умар, Гюрджюланы Таубий, Чагъарланы Ибрагим, Гюрджюланы Нузула, Гаджаланы Маджир бар эдиле. Бары да миллет ышаннган, онглу, ётлю адамла. Юсюнден къара тамгъа алкъын кетерилмеген халкъдан кърал башчылагъа келечи болуб барыу да олсагъатда джигитлик эди. Зорлукъну тауундан тёнгереб тюшген чархны джюрюшю сериуюн болгъанлыкъгъа, джетер джерине джетиб алкъын аумагъан эди, алкъын аны тюбюне ким да тюшюб къалыргъа боллукъ эди.
Экинчи делегацияны къурамында болгъан адам, ючкекенчи киши Орусланы Умарны таныгъан эте эдим. Эки къауумда да джылы бла андан джаш джокъ эди. «Халкъыбызны туугъан джуртуна биз къайтаргъанбыз демейме, алай а, Аллахны буйругъу бла, бизни (келечилени эки къауумуну да) Москвагъа баргъаныбыз, экинчи къауумну Н.С. Хрущёвгъа тюбегенибиз реабилитация ишни орнундан тебдирирге себеб болгъан болур деб оюм этеме», - деучен эди ол. Айхай да, болгъан эди себеб. Аллах бир ашхы ишни этдире тебресе, кимни къолу бла болса да себеб береди.
Джангылмай эсем, 1997-чи джыл болур эди дейме, Ючкекенде Орусланы Умарны юйюнде Хрущёв бла тюбешиуню юсюнден ушакъны видеогъа джаздырыб, район телевидение бла эфирге берген эдим. Мен ол интервьюну джазгъан сагъатда Москвагъа баргъан эки делегациядан да сау къалгъан джангыз Орус улу эди. Джандетли болсун (ол ауушханлы да талай джыл болады), дуниядан хапарлы, келишиулю, сабыр, огъурлу адам эди. Кремлде Хрущёвгъа приёмгъа къалай тюшгенлеринден, анда, кърал тамаданы кабинетинде, болгъан ушакъдан тынгылы хапар айтхан эди. Ушакъгъа Къарачай шахардан келиб, Гюрджюланы Магомет да къошулгъан эди. Атасы, фронтовик, абычар Гюрджюланы Таубий бла анасы, Социалист Урунууну Джигити Гюрджюланы (Къобанланы) Нузула Хрущёв бла тюбешген делегацияны адамлары болгъаны себебли ол аны юсюнден кёб зат биле эди. Ючкекенде Орус улу Умар бла тюбешиу къураргъа да ол себеб болгъан эди. Ёмюр джарым чакълы заманны устазлыкъ этген Магомет студентлерине, школ сохталарына сюргюнде ахырат азабларын дунияда чекген зауаллы миллетибизни Джуртуна къайтхан къыйын джолундан хапар айтханлай тургъанды. Атасындан, анасындан эшитген хапарладан сора да ол кёб къагъыт, архив материал да джыйгъанды. Ала бары тюзлюкню тикли джолун суратлагъан материалладыла.
Ючкекенде Орус улуну юйюнде тюбешиуде да Умарны кесине сёз берирни аллы бла Магометге да бир-эки соруу соргъан эдим.
- Магомет, атанг бла ананг Хрущёвгъа баргъан делегация бла байламлы кёб хапар айтамы эдиле? – деб биринчи сорууум ол болгъан эди.
- Къазахстанда тургъан заманыбызда «къарачайлыла Москвагъа кетдиле», «кърал тамадагъа Хрущёвгъа тюбеб къайтдыла» деб биз джашагъан джерде – Къазахстанны Джамбул областыны Мерке деген элинде – къарачай джамагъат, къууанч тыбырлы болуб, той этиб айланнганы мени сабий эсимде къалгъанды. Алай а нек, къалай баргъан эдиле, аны магъанасы не болду, деб эсгералмай эдим. Джуртубузгъа къайтхандан сора ёсюб джетгеникде, айхай да, ангыладыкъ меничала ол тюбешиуню тарих магъанасын. Ангылагъан бла къалмай, Хрущёвну ызындан кърал оноугъа келген Брежневни заманында тюзлюкню аякъ тюбюне тары бюртюклени къуюб, тайдырыб джыгъылтыргъа кюрешген сусловланы, бирси джергили оноучуланы кёзюбюз бла да кёрюб турдукъ. 70-чи, 80-чы джыллада болгъан Къарачай-Черкес обкомну пленумларыны, аны кибик ишлени магъаналары, тутхан иннетлери бир эди. «Къарачайлыла, сизни Азиягъа кёчюрген эселе, тюз кёчюргендиле. Энди партия, сизни джазыкъсыныб, ызыгъызгъа къайтарды, къынкъ демей тынч туругъуз» дегенни танытыргъа излей эдиле. Сёз ючюн, менде атамдан, анамдан къалгъан талай къагъыт бар эди, алай а аланы сагъыныргъа, кёргюзюрге мадар джокъ эди. Аны ючюн атам, анам да бу темагъа хазна сёлешмеучен эдиле. 1983-чю джыл, джангылмай эсем, Къарачай шахарны 3-чю номерли орта школуну директоруну орунбасары болуб ишлеген кёзюуюмде, школда сабийлеге 1943-чю джылны юсюнден сюргюнде миллетибиз кёрген къыйынлыкъладан хапар да айтыб, ол къагъытланы да кёргюзген эдим. Ала да не къагъытла эдиле десегиз, Хрущёвда приёмда болуб чыкъгъандан сора Гаджаланы Маджир делегацияны хар членини ушакъны заманында айтханларын джазыб, машинкада къагъыб чачхан эди. Ол къагъытла, дагъыда башхала сакълана эдиле атамда. Школда сабийлеге хапар айтыб, аланы да кёргюзгенден сора КГБ-дан келиб, алай этмесенг иги эди, деб эсгертген эдиле. Андан сора бёлек замандан атам, анам да ауушханларындан сора, бу темагъа сёлеширге, джазаргъа мадар чыгъа башланнганында мен да излеб башлайма. Гитче Къарачай районда Байрамукъланы Абу-Юсуфха тюбейме, делегацияны членине. Къаты ауруб тургъанлай да талай хапар айтхан эди. Ол кёзюуде географ-профессор Хапаланы Сафар бла Къарачай шахарны юсюнден китабчыкъ чыгъарыб делегацияны газетледе басмаланыучу суратын да анга салабыз. Адамла кёрсюнле, билсинле деб. Айтыргъа, китабчыкъны ол сурат ючюн деб чыгъаргъан эдик.
Экинчи делегацияны къуралгъаныны юсюнден къысха айтайым. Биринчи делегациягъа Михаил Суслов телефон бла «Не питайте иллюзий» деб ашыргъандан сора кёб да турмай, 1956-чы джыл джангы делегацияны айырадыла. Ары, энтда къайтарыб айтайыкъ, Гаджаланы Маджир (авиаконструктор), Гюрджюланы Таубий (фронтовик, запасдагъы капитан), Къобанланы Нузула (Социалист Урунууну Джигити), Чагъарланы Ибрагим (88 джыл болгъан, алай а совхозда ишлегенин къоймагъан къарт), Джаммаланы Мурат (Фрунзеден), Байрамкъулланы Ибрагим, Байрамукъланы Абу-Юсуф. Алай бла 1956-чы никкол (июнь) айны 21-де Фрунзеден Москвагъа учадыла ючеулен: Байрамукъланы Абу-Юсуф, Гюрджюланы Таубий, Гюрджюланы Нузула. Никкол айны 22-де дагъыда ючеулен джыйыладыла Москвагъа: Джаммаланы Мурат, Чагъарланы Ибрагим, Байрамукъланы Ибрагим. Москвада джашагъан Гаджаланы Маджир да къошулады. Артда Орусланы Умар да, башха джумуш бла Москвада тургъанлай, былагъа тюбеб къалыб, аны да къошадыла.
Партияны Ара Комитетине письмола джазыб, джууаб да алмай талай кюн турадыла. Микояннга тюбер умутда эдиле, аны табмай, мычыб тургъанлайларына «Вечерняя Москва» газетде окъуб къоядыла Микоянны Сочиде отпускада болгъан хапарын…
Андан арысын ол ишлени кёзю бла кёрюб, къолу бла тутхан адам Орусланы Умар айтсын.
- Умар, делегациягъа къалай къошулгъаныгъыздан бир башласагъыз а хапарны, - деб Умарны ушакъгъа тартыб башлайма.
- Мен Москвагъа делегация бла бармагъан эдим. Аны Магомет сагъынды. Къазахстанны Джамбул областындан 20 адамны ара шахаргъа эл мюлк кёрмючге (ВДНХ-гъа) джиберген эдиле. Ол къауумгъа тамада бол деб буюргъан эдиле кесиме да. Аманатны бойнума алыб, Москвагъа келиб тюшгенлей, къонакъ юйде орунлашыб, хар небизни джарашдырабыз. «Энди сиз былай туругъуз, мен бир тахса билиб къайтайым, ВДНХ-гъа да кёз джетдирейим» дегенни айтыб чыгъыб кетеме. Бара тургъанлай, биреулен къатыма джетиб, тохтайды да: «Извините, вы кто по нации будете?» - деб сорады. Къарачайлыгъа да ушатама, алай болса да «Карачаевец» деб мен да орус тилде джууаб береме. « У-у-у, ёчге тюшдюм, алан. Ол олтургъанланы кёремисе? Ала къарачайлыладыла» - деб, мен да «огъай тюлдю» деб ёчешген эдик». – деб бёлек адамны къолу бла кёргюздю. Ол Байрамкъулланы Ибрагим кёре эдим. «Кел, къатларына бир барайыкъ», - дейди. Барабыз, саламлашабыз, танышабыз. «Не этиб айланаса, ара шахаргъа не джумуш бла келгенсе?» – деб сорадыла. Айтама хапарымы. «Амалынг бар эсе, делегациягъа къошул. Джаш тёлюню атындан сёлеширге адамыбыз болмай турады», - дегенни айтадыла.
- Картда бек джаш кёрюнесиз. Ненча джыл болгъан эди сизге?
- Отуз джыл болгъан эди. «Аллах-Аллах къошулайым, менден хайыр боллукъ эсе», - деб разылыгъымы билдиреме. Нёгерлериме къайтыб, кесими орнума джашланы бирин салыб, келиб къарачай делегация тургъан къонакъ юйде ала бла бирге болама. Авиаконструктор Гаджаланы Маджир Микоянны къарнашы бла бирге окъугъанын, аны юсю бла анга тюберге излегенлерин билдиредиле. Джыйылыб арада анга письмо джазабыз. Башын-аягъын да тюзетиб, экинчи кюн письмобузну табдырайыкъ дей тургъанлайыкъгъа, Маджир юйюнден келиб (Москвада джашай эди) «Микоян мында джокъду, Сочиге солургъа кетиб турады» деб билдиреди. «Энди кимге тюбейик, къалай тюбейик», деб арсар болабыз. Къайдан эсиме тюшдю эсе да, мен: «Кимни да не этебиз, келгенибизден ары кърал тамадагъа – Хрущёвну кесине, тюберге кюрешейик», - дейме. Бары да разы боладыла да, анга да джарашдырыб письмо джазыб, хазыр этебиз. Айтханыбызча, партияны Ара Комитетини (ЦК-ны) приёмныйне барабыз. Приёмныйде очередге джазылыргъа деб сакълаб тургъанлайыбызгъа бир полковник арабызда джангыз тиширыуну, Нузуланы, кёкюрегинде алтын джулдузун эслеб, алгъа атлаб: «Можно узнать по какому вопросу пришли?» - деб сорады. Алайда Таубий да: «Мен аны баш иесиме. Биз къарачайлылабыз, Азиядан, кёчюрюлген джерибизден халкъыбызны келечиси болуб келгенбиз. Ызыбызгъа, Джуртубузгъа, къайтарыгъыз деб тилерикбиз», - дейди, Таубий да. Алайда ол полковник бир кабинетге алыб барады. Билдик ол ЦК-ны инструктору Серовну кабинети болгъанын. Тынгылы хапар да соруб, Хрущёвгъа джазгъан къагъытыбызны алыб, «былай туругъуз, бусагъат къайтайым» деб, бир 15-20 минутдан келди. «Товарищи, завтра вас примет Никита Сергеевич ровно в 12 часов. Прошу подойти без 15-ти 12 в этот кабинет», - деди. Къууанч тыбырлы болуб кетебиз. Экинчи кюнюнде ол айтхан замандан да алгъаракъ келебиз биягъы кабинетге. «Барайыкъ», - деб аллыбызда тебрейди ол полковник. Сумкагъызны былайда къойсагъыз, аны бла кириб барыргъа табсызыракъ болур», - дейди. «Сёз джокъду», - дейди Нузула. Сора мени чам этерим келеди да: «Мени бычагъым барды. Анга уа не оноу?» - дейме. «Бычагъынг огъай эсенг, герохунг бар эсе да, биргенге ал. Сумка уа ушагъыусузуракъды», - дейди. Барабыз. Биринчи этажда бир полковник бла бир солдат сюеле эдиле. Солдатны къолунда шкогу. Къагъытларыбызны кёргюзюб, уллу тинтиу да этмегенлей ётдюредиле. Лифтге миниб, 4-чю этажгъа чыгъабыз. Коридорда секретарланы-затланы кабинетлерини эшиклерин кёрюб ётебиз. Эшиклени биринде «Суслов» деген джазыуну да эслеген эдим. Ол кюн элия (июль) айны 4-сю эди…
- Аз сейирсинмеген эдигиз, кёчюрюлген бирси миллетле бери келелмей айланнган заманда (тюзю, къалмукълуланы Ворошиловгъа тюбегенлерин айта эдиле) къралны эм уллу тамадасына кириб келгенигизге?
- Айхай да, сейирсиннген эдик. Андан да бек къууаннган этген эдик. Асыры къууаннгандан аягъыбызны тюбюнде чёб сынмай эди. Хы, киребиз приёмныйге. Алайда 5-6 полковник бар эдиле. Олтуруб сакълайбыз. Бизни алыб келген полковник кабинетге кириб кетеди да, 4-5 минутдан «Никита Сергеевич вас просит зайти» дейди. Киребиз. Аллыбызда акъсакъалыбыз Чагъарланы Ибрагим, аны ызындан Нузула, биз да хар ким джылына кёре тизилиб. Эм артда мен - эм джаш. Къыйырда болсам да, эслейме Хрущёвну ёрге тургъанын. Атлаб, узун кабинетни ортасына келиб, эм биринчи «Салам алейкум» деб кирген къартыбыз бла Нузула эгечибизни къолларын ызы бла къалгъанланы эки къолу бла тутхан эди. Кабинетинде бир адам олтуруб тура эди да, Хрущёв къолу бла аны кёргюзюб: «Танышыгъыз, бу партияны Къазахстанда Ара Комитетини биринчи секретары Беляевди», - дейди. «Олтуругъуз, табыча, ким къалайгъа сюйсе алайгъа», - деб шиндиклени кёргюзеди. Биз шиндиклеге джерлеширге, дагъыда бир адам кириб келеди. Картлада тамадаланы кёре туруучан эдик да, ол партияны Украинада Ара Комитетини биринчи секретары Кириченко болгъанын таныб къойдум. Барыбыз бла да танышдырды.
Сёз башланады. Биз хар ким алайда не айтырын джазыб хазыр этиб баргъан эдик да, джунчуяракъ да болуб, сёлеширге умут этиб турабыз. Алай а Хрущёв кеси сёлешеди да тебрейди. Орус тилде айтсакъ, «непринужденная обстановкагъа» тюшебиз да къалабыз…
- Хрущёвну бети джарыкъмы эди, кёз-къаш тюймей?
- Джарыкъ эди. Былай бир иги адамы къонакъгъа келгенча, ол халда эди. Алай кёргеникде, бизни да джунчугъаныбыз кетеди. Хы, кеси хапар айтыб тебреди. Аскерде бир немец полковникни (бир ётгюр адам эди кеси да) фронтдан тылгъа ашырыргъа буйрукъ келди да, Сталиннге, телефон бла сёлешиб, тиледим аны фронтда къой деб. Унамады. «Ни тебе решать», - деб хыны сёлешди. Бир джолда да Шимал Къазахстанда кёчгюнчю чеченлилени кёрдюм. Тёгерегими алыб, соруула сордула. Ушакъ этдик. Бычакъдан сора ала джукъ билмейдиле, деб эшитген эдим, «а они оказались хорошими труженниками». Сёз алыб, бир чечен джаш: «Мен кёб болмай юйленнгенме. Къайынларым былайдан узакъ болмай, къобан сууну ары джанында, джашайдыла. Мен, сёз ючюн, аланы джокълар ючюн, бир кюнлюк джер къоратыб, область комендантха барыб, эркинлик алыб, келирге керекме. Бу не къыйынлыкъды?» - деб тарыкъгъан эди. «Будут решаться эти вопросы» деб кетген эдим… Никита Сергеевич сёзюн быллай юлгюледен башлай келиб, бизге кёчдю. Кёчдю да, хар бирибизни къыйырдан сора башлады, «кимсе, не ишлейсе» деген халда. Нузуладан башлады, урунууну алтын джулдузун къайда ишлеб алгъанын билирге изледи. Ол да айтды, чюгюндюр ёсдюрген колхозда ишлеб тургъанын, бусагъатда школда устазлыкъ этгенин. Кёзюу 88-джыллыкъ къартыбыз Ибрагимге джетгенинде «сиз ишлей болмазсыз» деб сорду. «Огъай, ол алкъын ишлеб турады совхозда» дегеникде, анга да сейирсинди. Гаджаланы Маджир – авиаконструктор, Гюрджюланы Таубий – кадровый офицер… дей келиб, кёзюу Байрамукъланы Абу-Юсуфха джетиб, ол, «бывший прокурор» дегенинде, «вот кто виновник ваших бед» деб анга да чам этди. Меннге айланыб: «Сиз а къайда ишлейсиз?» - деб сорду. «Целинный совхоздама», - дедим. Битимни къалай болгъанын билирге изледи. Игиди дегенимде, къууанды. Алай бла соруб чыкъгъанында, «вот каких кадров, каких людей вырастил ваш народ – карачаевцы», деди.
Сора ол сёзню ахырында былай айтды: «Энди сиз кёб къыйналгъансыз. Партия терслик этгенди. Сау миллет терс болургъа мадар джокъду, аны ичинде чюйре ишлеге къатышханла анда-мында чыкъгъан болурла. Мал ташыгъан вагонлагъа тыкълаб, ашырыб джибериу – ол къалайгъа баргъан затды?! Сизни кёчюргенлерини чуруму Къарачай, Къабарты-Малкъар, Чечен-Ингуш Гюрджю бла чеклешиб болгъаны амалтын, ол миллетлени кёчюрюб, Гюрджюню джерин кенгертирге умут этгендиле», - деб алайын да чертиб айтды Хрущёв джолдаш. Миллетлени кёчюргенлери ючюн кёбле медалла, орденле алгъанларын, аланы ичлеринде Берия да болгъанын да чертди. Алайда «бир къауум миллетле къралгъа къаршчы ишле бардырадыла, ол затны алай къоймазгъа керекди» деб, Берия Сталинни терилтгенин да ангылатды. Ол кёзюуде Сталин кеси да ауруб болгъанын, къол салыб ийгенин да эсгертди Хрущёв.
- Къаллай бир заманны баргъан эди ушакъ?
- Ушагъыбыз 55 минут баргъан эди.
- Протокол, стенограмма зат джазылгъанмы эди? Сиз билиб, архивледе ол тюбешиуню юсюнден джукъ документ бармыды?
- Сёлешиб бошагъандан сора, биргебизге алыб кирген къагъытларыбызны сизге айтыр сёзюбюз джазылгъан къагъытларыбызны, къояргъа боллукъмуду, деб соргъаныкъда, анга эркинлик берген эди.
Тюбешиу бошалыб, чыкъгъаныкъда, анда ким не сёлешгенин къагъытха тюшюрюб къояргъа оноулашхан эдик. Сагъат чакълы бир заманны баргъан ушакъда кёб зат сёлешиннген эди, алай а биз къагъытха эм магъаналы оюмланы къысха халда тюшюрген эдик.
- Ызыгъызгъа, Джуртугъузгъа, къайтарлыкъбыз деб кескин сёз айтханы уа болгъанмы эди?
- Хы, унутуб барама. Айтхан эди аллай сёз. Энди, деди, терслик этилиннгенди. Аны тюзетирге керекди. Мен кесим джангыз аны оноуун этиб къояллыкъ тюлме. Джыйылыб, алай оноу этилликди. Къысхасы, «положительное решение» чыгъарырбыз деб кескин ангылатхан эди. Ышандырырча хапаргъа биз да къууаныб, башыбыз кёкге джетгенча болгъан эдик. Алайдан чыгъыб Хрущёвну кабинетинде сёлешиннгенни, ары киргинчи сёлеширибизни юсюнден хар бирибиз къол салгъан къагъытла менде бюгюн да сакъланадыла.
- Ол белгили картны, делегацияны сегиз адамы бары да тюшген картны анда, Москвадамы, тюшген эдигиз?
- Хо. Хрущёвдан чыкъгъанлай, къууаныб, картха тюшген эдик. Къазахстаннга, Къыргъызиягъа да телеграммала джибериб, адамларыбызны да къууандыргъан эдик. Андан сора мен ВДНХ-да кёрмючге кетиб, ол бир нёгерлериме къошулгъан эдим. ВДНХ-да кёрмюч талай кюнню баргъан эди. Ол иш бошалгъанында, мени Ялтада санаторийге путёвкам бар эди да, ары кетген эдим.
Хрущёв бла ушагъыбызны къысха хапары былайды, - деб Умар сёзюн тамамлагъан эди.
Материалны басмагъа
Ёзденланы Якъуб хазырлагъанды.
